Vanuit dienstbaarheid of vanuit controle?

Door Jildert de Boer
​

​Inhoudsopgave 
1. Inleiding
2. Dienend leiderschap, in plaats van een ‘piramide’-model
3. Is een ‘plat’ gemeentemodel of ‘pannenkoek’-model een goede optie?
4. De tijdgeest en de geest van weerspannigheid of rebellie
5. Heilzame onderwerping
6. Goed verstaan van de uitdrukkingen ‘onderwerping’ en ‘onderdanig zijn’
7. De verhouding tussen ‘ieder heeft iets’ en ‘van God gegeven leiding’
8. De valkuil van controle over gemeenteleden door de leidinggevenden
9. De valkuil van geestelijke manipulatie
10. Onzuivere methoden vanuit de leider of leiding
11. De leider kan bijna niet (meer) gecorrigeerd worden
12. De leider toont nauwelijks respect voor de grenzen van mensen en  
      probeert hen praktisch monddood te maken
13. Op het verkeerde spoor worden gerangeerd
14. Eigen afwegingen mogen maken door gemeenteleden
15. Manipulatie richting leiding door gemeenteleden
16. Ruimte voor meedenken?
17. Volgzaam zijn mag, maar opbouwend-kritisch mee blijven toetsen 
      is beter
18. De koninklijke weg is de onderste weg op aarde gaan
19. De oorzaak van problemen in de geestelijke wereld zoeken
20. De minste willen zijn in de natuurlijke wereld
21. Hoop hebben en houden voor alle gemeenteleden in de
      gemeenteopbouw
22. Vier principes tot gemeenteopbouw
23. Stimulans tot deelname, maar in vrijwilligheid, geeft het gezonde 
      evenwicht
24. De gemeente helpen bouwen is niet vrijblijvend, maar ieders taak!
25. Samenvatting

1. Inleiding
In de loop der jaren heb ik veel kunnen waarnemen op het christelijk erf. Allereerst vanuit eigen betrokkenheid in de leiding van twee verschillende gemeenten en tevens als gemeentelid in twee andere gemeenten. Door die beide rollen heb ik ervaring opgebouwd in het functioneren aan weerszijden in een gemeente, om zo een goed overzicht te krijgen en een gezonde balans aan te kunnen geven.
Door die ervaring heb ik lessen getrokken die nuttig zijn voor de praktijk van het bouwen aan de christelijke gemeente. En helaas heb ik ook mechanismen zien optreden die minder goed waren en meer afbreuk aan de gemeente deden dan dat ze bevorderend waren voor de opbouw. Ik probeer ietwat vrijmoedig en praktisch te schrijven. Zonder overigens dat ik daarbij alle wijsheid in pacht heb, omdat ik zelf ‘een broeder onder de broeders’ wil zijn en ook nog dagelijks mag leren- en afleren.

2. Dienend leiderschap, in plaats van een ‘piramide’-model
Jezus sprak over leiderschap in de wereld vergeleken met hoe dat moet zijn onder zijn discipelen:

• "U weet dat de leiders van de volken heerschappij over hen voeren, en de groten gezag over hen uitoefenen; maar ZO ZAL HET ONDER U NIET ZIJN; maar wie onder u groot wil worden, die moet uw dienaar zijn; en wie onder u de eerste wil worden, die moet uw dienaar zijn; en wie onder u de eerste wil zijn, die moet uw slaaf zijn, zoals ook de Zoon de mensen niet gekomen is om gediend te worden, maar om te dienen, en Zijn ziel (leven) te geven tot een losprijs voor velen" (Matth. 20: 25-28).

Wanneer leiders handelen als dienaren, dan zijn ze tot zegen voor de gemeente en tot hulp in de goede voortgang van de gemeente die een levend organisme mag zijn. Zij zijn ook tot versterking van de geestelijke groei van de gemeente en hen die God daaraan wil toevoegen. 
Dienen en dienstbaar zijn staan tegenover heersen en heerschappij voeren over de kudde. Paulus schrijft: 

• “…niet dat wij heersen over uw geloof, maar wij zijn medewerkers aan uw blijdschap, want u staat vast door het geloof” (2 Kor. 1: 24). 

Een leidinggevende staat niet boven de kudde, maar hij blijft een medewerker die in zijn houding en gedrag niet heerst over het geloof van de gemeenteleden. Als medearbeiders van de Heer kunnen leidinggevenden zo de vreugde van de leden van de gemeente en hun stabiliteit in het geloof zien toenemen. 
Oudsten, opzieners of voorgangers, of welk woord er ook aan gegeven wordt in het nieuwe testament, zullen goede leiding moeten geven aan de gemeente. Dat neemt niet weg dat opzieners (episcopous, Gr.) overseers zijn, dat wil zeggen: het overzicht hebben. Zo leidt ook de herder de schapen in de grazige weide. Daarbij is diens integriteit en dienende houding van groot belang. De ene leider kan wel gevaarlijk zijn, als deze met een sterke, charismatische persoonlijkheid dominant wordt. Het is leerzaam om te ontdekken dat Gods Woord deze woorden geeft met het gebruik van het meervoud. Het minimumaantal oudsten, al naar gelang de grootte van de gemeente, is daarom altijd minstens twee en liefst minimaal drie. Meervoudig leiderschap, met eventueel een eerste onder zijns gelijken (primus inter pares) is een gezonde bijbelse richtlijn die evenwicht binnen de leiding aanbrengt zonder de piramidevorming en het gevaar van één man aan de top (met Rome als het ultieme, verkeerde voorbeeld in de paus, maar er zijn ook veel kleine pausjes). Het ‘piramide’-model is hiërarchisch opgebouwd. De Bijbel laat qua gemeentebouw veel meer een omgekeerde piramide zien, waarbij Jezus als eerste steen of hoeksteen helemaal onderaan zit, hoewel Hij evengoed het enige, echte hoofd van de gemeente is.
Er staat: 

• “Hoed de kudde van God die bij u is en houd daar toezicht op, niet gedwongen, maar vrijwillig, niet uit winstbejag, maar bereidwillig; ook niet als mensen die heerschappij voeren over het erfdeel van de Heere, maar als mensen die voorbeelden van de kudde geworden zijn” (1 Petr. 5: 2-3). 

Zij geven geen leiding, omdat het hen opgedrongen is, maar doen dit geheel vrijwillig. Niet om door een leiderspositie er zelf beter van te worden (naam, eer, status en aanzien) , maar vanuit de bereidheid om de kudde als erfdeel te dienen, namens God, als door Hem aangesteld. Niet door hun van God gegeven gezag te misbruiken door macht uit te gaan oefenen over mensen, maar door hun levenswandel voorbeelden te zijn voor de kudde. 
Zo kunnen zij als oudsten, vanwege hun geestelijke ‘leef-tijd’ met de Heer, vooropgaan. Daarbij blijven ze afhankelijk van de Opperherder, of de grote Herder van de schapen, Jezus Christus. Het is dan niet moeilijk, om hun leven op ontspannen wijze te volgen. Zij geven leiding op een natuurlijke, ongedwongen manier, zonder krampachtigheid of het leggen van druk op gemeenteleden. Als het nodig is ergens bij te sturen, dan gebeurt dat soepel, met wijsheid, in alle nederigheid en zachtmoedigheid, die hun Meester Jezus zo kenmerkte. Wanneer zij indien nodig corrigeren, gebeurt dat met lankmoedigheid, dat wil zeggen: ‘lang van moed’-zijn, oftewel met veel geduld handelen. Hun doel is de kudde in leer en leven in het rechte spoor naar Woord en Geest te leiden. Als het om de waarheid gaat, dan maakt de bazuin geen onzeker, maar een duidelijk geluid. Zij willen deze dienst verrichten vol van Geest en wijsheid en vol van geloof, want zij beseffen dat ze het alleen, in eigen kracht, niet kunnen. Hun bekwaamheid is Gods werk!
Zulke dienende leidinggevenden willen de mensen alleen binden aan het Hoofd van de Gemeente, dat is Christus (Ef. 1: 10; Ef. 1: 22; Ef. 4: 15; Ef. 5: 23; Kol. 1: 18; Kol. 2: 19) en nooit aan hun eigen persoon, dus om mensen achter zich(zelf) aan te trekken (vergelijk Hand. 20: 29-30).

3. Is een ‘plat’ gemeentemodel of ‘pannenkoek’-model een goede
     optie?
In een tijd waarin door God gegeven gezag tanende is, zien we in sommige kringen ook dat er soms geëxperimenteerd wordt in de vorm van gemeente-zijn. In een plat gemeentemodel is iedereen gelijk en is er geen duidelijke leiding. Ieder kan daar heel democratisch ‘zijn zegje’ doen. Dat kan op den duur zelfs gaan leiden tot ordeloosheid of anarchie in de gemeente. Er is weinig structuur en ‘rijp en groen’ heeft in zo’n setting inbreng in de gemeente, waar men met elkaar wil beslissen, liefst zonder ‘gebonden’ te zijn aan leidinggevenden of oudsten. Daarbij staat men soms weinig open voor correctie, wat blijkt uit een ongezeglijke houding om leiding te accepteren of een goede, duidelijke raad aan te nemen. Een broederraad of een leidinggevend team vindt men in feite niet nodig of overbodig. Het is meer ‘oude jongens krentenbrood’ onder elkaar. Dat gaat niet altijd heel lang goed.
Men beroept zich soms op de tekst ‘ieder heeft iets’. Hoewel het principe “telkens als u samenkomt, heeft iedereen iets” (1 Kor. 14: 26) een bijbels gegeven is, is dit in wat ik noem het ‘platte pannenkoek’-model zover doorgevoerd dat vleselijke elementen evenveel te zeggen als de mensen die in waarheid geestelijke mensen zijn. Alsof in het huisgezin van God, de gemeente, de kleine kinderen in Christus eenzelfde inbreng zouden (moeten) kunnen geven als de vaders in Christus. In het natuurlijke huisgezin ben je blij als het jongste (klein)kind van bijna twee jaar na het eten bij het danken ook ‘amen’ roept, maar dat is dan ook alles. Het is ook van groot belang om in te zien dat het bij dit ‘ieder heeft iets’ niet gaat om leidinggeven maar gaat om het doorgeven van ‘iets goeds, dat tot opbouw is!’ Het vraagt om vrijmoedigheid, maar ook om vreze of ontzag voor de Heer om niet zomaar lukraak iets te roepen, maar met iets te komen dat waardevol en nuttig is voor de geestelijke opbouw van de gemeenteleden, en getoetst mag worden. 
Het is heel goed dat kinderen en jongeren in Christus inbreng kunnen geven, maar naar verhouding hebben de oudsten in geest en waarheid, de ‘ouderen in Christus’, de meeste inhoud van God in hun leven gekregen. Zij kunnen bij uitstek de gemeente dienen met woorden van God die de gemeente opbouwen en verder brengen in haar geestelijke ontwikkeling. De Bijbel propageert nergens een model waarin voorgangers, oudsten of opzieners bijna overbodig worden. Daarom is het ‘pannenkoek’-model geen geschikt en geen gezond idee. Sterker: het is niet bijbels!

4. De tijdgeest en de geest van weerspannigheid of rebellie
In dit streven naar een ‘platte’ gemeente zien we meer invloed van de tijdgeest die gezag wil nivelleren en ondermijnen, dan dat ons dit meer op bijbelse bodem zou kunnen brengen. Door deze tijdgeest is gezag ‘uit’ en kunnen er gemeenteleden opstaan die denken het beter te weten dan de aangestelde oudsten en niet willen luisteren naar door God gegeven leiding van de voorgangers.
Dan kun je oprispingen krijgen als “die oudsten kunnen me nog meer vertellen en zij denken zeker dat ze het alleen weten!” “Denken ze soms dat ze meer, hoger of beter zijn dan wij?” Dat is niets anders dan rebellie en de geest van weerspannigheid en zelf de dienst willen uitmaken, in plaats van de leiding van Gods Geest te zoeken en te bidden om wijsheid voor de oudsten. 
In de Bijbel vinden we genoeg voorbeelden van hoe slecht dat afloopt. Ik denk bijvoorbeeld aan de opstand van Korach, Dathan en Abiram die te gronde gingen omdat zij het gezag van Mozes en Aäron aan de kaak stelden. En ook aan de kwalijke oppositie van Aäron en Mirjam tegenover Mozes met het fnuikende argument: “Heeft de Heere alleen maar door Mozes gesproken, heeft Hij ook niet door ons gesproken?” (Num. 12: 2). Daar staat veelzeggend achter: “En de Heere hoorde het.” Even verder lezen we: “Waarom bent u niet bevreesd geweest om over mijn knecht Mozes te spreken (Waarom hebt u zich niet ontzien tegen Mijn knecht Mozes te spreken?”, NBG-vert.) (Num. 12: 8). Het voerde tot melaatsheid bij Mirjam. Of denk ook aan het verzet van Absalom en Adonia tegen het koningschap van hun vader David, die de gezalfde des Heeren was. 
In het nieuwe testament zien wij bijvoorbeeld de vrouw Izebel optreden die van zichzelf zei dat zij een profetes was, en die men in de gemeente van Thyatira ongemoeid haar gang liet gaan om te onderwijzen en te misleiden, zodat het leidde tot hoererij en afgoderij (Openb. 2: 20-25). En ook het verkeerde voorbeeld van Diotrefes, die steeds onder hen de eerste wilde zijn, maar de apostel Johannes niet erkende en hem belasterde met kwaadaardige praatjes, en hij stootte bepaalde broeders de gemeente uit (3 Joh. 9-10).
En: laten we nooit vergeten dat Lucifer, een cherub, de morgenster, zoon van de dageraad, de eerste rebel in de engelenwereld was die zich in weerspannigheid, hoogmoed en afgunst verzette en opstond tegenover God en tegen het plan van God met mensen. Kort gezegd: hij achtte zijn eigen rol in Gods ontwerp en bestek niet groot genoeg (Jes. 14: 12-19, Ezech. 28: 13-19). Hij kon de dienende taak van engelen onder de mensen niet aanvaarden (Hebr. 1: 14). De val van deze hooggeplaatste engel, maakte hem tot satan (= tegenstander) en duivel (diabolos= door elkaar gooier).l

5. Heilzame onderwerping
We lezen ook:

• “Evenzo jongeren, wees aan de ouderen (of: oudsten) onderdanig, en wees allen elkaar onderdanig. Wees met nederigheid bekleed, want God keert Zich tegen de hoogmoedigen, maar de nederigen geeft Hij genade” (1 Petr. 5: 5; vergelijk Ef. 5: 21).

Jongeren qua natuurlijke leeftijd en/of ‘jong in Christus’ dienen ouderen te respecteren en zich te kunnen onderwerpen aan de oudsten. Wij kunnen onszelf allemaal toetsen op dit terrein en ons voegen naar de oudsten, ons ontvankelijk opstellen en er in de gemeente als het ware een sport van maken om ‘onder elkaar door te gaan’, dat is: de minste willen zijn, zoals we lezen in dit vers:

• “Laat alles bij u in liefde gebeuren. En ik roep u ertoe op, broeders - u weet dat het huis van Stefanas de eersteling van Achaje is en dat zij zichzelf ten dienste van de heiligen beschikbaar hebben gesteld - dat u zich ook aan zulke mensen onderwerpt, en aan ieder die meewerkt en zich inspant” (1 Kor. 16: 14-15).

6. Goed verstaan van de uitdrukkingen ‘onderwerping’ 
         en ‘onderdanig-zijn’ 
De bijbelse uitdrukkingen ‘onderwerping’ en ‘onderdanig-zijn’ vanuit de door God gestelde gezagsverhoudingen doen ons in de moderne westerse wereld wellicht denken aan de onderdrukking van vrouwen in Moslimlanden als Iran en Saoedi-Arabië. 
Uiteraard doelen deze uitdrukkingen niet op zoiets als “mannen, houd jullie vrouwen er danig onder.” Of: “Voorgangers, houd de gemeenteleden goed onder de duim.” Ze bedoelen veel meer te zeggen: hoe is je houding, hoe stel je je op in de samenwerking, in dit verband: in de gemeente? Ben je inschikkelijk? Kun je je gemakkelijk voegen naar een ander? Ben je plooibaar en flexibel? Of ga je nog voor eigen gelijk, eigen fiere houding en sterke eigen mening?
De Bijbel zegt: “Gehoorzaamt uw voorgangers en wees hun onderdanig, want zij waken over uw zielen omdat zij rekenschap moeten afleggen, opdat zij dat mogen doen met vreugde en niet al zuchtend. Dat heeft immers voor u geen nut” (Hebr. 13: 17). Tegen dit vers wordt enerzijds veel gezondigd door nodeloze kritiek op leidinggevenden die zuchten bij hen tot gevolg kunnen hebben, in plaats van vreugde en die de critici zelf geen nut doet. Anderzijds is dit ook een regelmatig misbruikte tekst, om de tirannie van dominant, autoritair leiderschap, controle en manipulatie te rechtvaardigen door zich erop te beroepen, dat gemeenteleden altijd en overal gehoorzaam en onderdanig dienen te zijn. Geeft de Bijbel ook veiligheidsclausules, om daaraan te ontkomen, waarbij het onderdanig-zijn niet van toepassing is? Ja, die zijn er. We zien die ontsnappingsroute in de volgende twee teksten:

• “Word dus geen slaven van mensen” (1 Kor. 7: 23).
• “Men moet aan God meer gehoorzaam zijn, dan aan mensen” (Hand. 5: 29; vergelijk Hand. 4: 19).

Deze verzen geven belangrijke uitzonderingen op gehoorzaamheid aan leiders.

7. De verhouding tussen ‘ieder heeft iets’ en ‘van God gegeven leiding’
Wat betreft de bijdragen van gemeenteleden in de samenkomsten wordt er bijbels gezien ruimte gegeven. In veel gemeenten is er volgens menselijke tradities te veel een ‘éénmans-bediening’ aan de orde die onbijbels is.   
Paulus geeft in 1 Korintiërs 14 wel richtlijnen voor het spreken van de profeten: twee of drie en laten de anderen het beoordelen (1 Kor. 14: 29) en bij het profeteren wordt gezegd: de één na de ander (1 Kor. 14: 31). Ook bij tongentaal gaat het om twee, ten hoogste drie, ieder op zijn beurt en laat één het uitleggen (1 Kor. 14: 27). Dus: “laat alle dingen op gepaste wijze en in goede orde gebeuren” (1 Kor. 14: 40). Ook in andere Schriftplaatsen is sprake van vrijheid in de gemeente en in de samenkomsten. Het was daar bepaald geen ‘koekoek één zang’:

• “Overeenkomstig de mate waarin ieder deel werkzaam is” (Ef. 4: 16), of met de NBG-vert. “naar de kracht die elklid op zijn wijze oefent”.
• “God heeft de leden, elk van hen afzonderlijk, in het lichaam een plaats geven zoals Hij gewild heeft” (1 Kor. 12: 18). 
• “Samen bent u namelijk het lichaam van Christus, en ieder afzonderlijk Zijn leden” (1 Kor. 12: 27). 
• “Laat ieder de anderen dienen met de genadegave zoals hij die ontvangen heeft, als goede beheerders van de veelsoortige genade van God. Als iemand spreekt, dan als iemand die de woorden van God spreekt; als iemand dient, dan als iemand die dient uit kracht die God schenkt; zodat God in alles verheerlijkt wordt door Jezus Christus…” (1 Petr. 4: 10-11).

Bij al deze goede en mooie dingen moeten we blijven beseffen dat God sommigen heeft aangesteld in een bepaalde dienst, op een bepaalde plaats (1 Kor. 12: 28). Hij heeft sommigen gegeven in verschillende bedieningen, om de heiligen toe te rusten tot het werk van dienstbetoon, tot opbouw van het lichaam van Christus (Ef. 4: 11-12). “En wij vragen u broeders, hen te erkennen die onder u arbeiden, u leidinggeven in de Heere en u terechtwijzen, en hen uitermate hoog te achten in liefde, om hun werk. Leef in vrede met elkaar” (1 Thess. 5: 12-13). “Laat ouderlingen (of: oudsten) die goed leidinggeven, dubbele eer waard geacht worden, vooral aan hen die arbeiden in het Woord en in de leer” (1 Tim. 5: 17). Zonder deze door God gegeven ‘dienaren’ gaat het eenvoudigweg niet, hoe zinvol en prachtig het ook is als de ‘heiligen’ eveneens tot dienstbetoon komen! Oudsten zijn niet meer, beter of hoger dan andere gemeenteleden, maar zij hebben een andere, door God gegeven taak gekregen en dat gezag zal erkend dienen te worden. 
Mensen die neigen naar de platte gemeentestructuur onder het democratische motto ‘we zijn allemaal hetzelfde’ hebben er vaak problemen mee om de oudsten te erkennen, is het niet in woorden, dan wel in hun houding en gedrag (daden). De gemeente is geen democratie, maar een theocratie, een Godsregering!

8. De valkuil van controle over gemeenteleden door de leidinggevenden
Iets anders wordt het als voorgangers of oudsten in de gemeente gemeenteleden controleren en hen regelmatig gaan aanspreken en bevragen over hun taak of hun inbreng in de samenkomst, of juist hun verzuim ten aanzien van de gemeente. Controle door leidinggevenden is een valkuil, waartegen gewaakt dient te worden. Dat kan subtiel of minder subtiel plaatsvinden. Het gevaar van controle is dat het kan leiden tot manipulatie. 
Zo kan de geest van controle postvatten in de gemeente, waardoor de broeders en zusters beperkingen ondervinden in hun ontwikkeling en dienen. Zelfs kunnen daarbij - onder dit regiem van heerschappij voeren over de kudde - te veel mensen die gemeente op termijn gaan verlaten. Er kunnen overigens legitieme redenen zijn om een gemeente te verlaten. Het verlaten van een gemeente kan allerlei aanleidingen en oorzaken kan hebben. Leidinggevenden moeten niet te gauw denken “die horen blijkbaar niet bij ons en daarom gaan ze weg” (al dan niet met een gedachte aan 1 Joh. 2: 19: “ze zijn van ons uitgegaan, maar ze waren uit ons niet”, let wel, dat gaat over antichristen). Zo gezien ga je jezelf er waarschijnlijk heel gemakkelijk vanaf laten komen. Oudsten die gemeenteleden zien vertrekken, dienen altijd bij zichzelf te rade te gaan, bereid te zijn zelf ook de hand in eigen boezem te steken en zichzelf te onderzoeken: hadden wij dit kunnen voorkomen? Of: ligt dit misschien ten dele aan onze eigen manier of stijl van leidinggeven of aan onze wijze van communiceren vanuit de leiding? 
Als oudsten goed en oprecht begonnen zijn - met vertrouwen en gezag in de gemeente - dan kan het gebeuren dat zij, naarmate de gemeente groeit, de zaken te veel gaan organiseren en reguleren, waardoor de leiding als te overheersend en te dominant ervaren wordt. Dan is het niet vreemd als gemeenteleden zich op den duur afvragen of ze niet beter kunnen vertrekken uit zo’n gemeente, waar zoveel controle op allerlei zaken is. Ik wil daarvan wat voorbeelden geven die zomaar in de praktijk plaats kunnen vinden (persoonlijk heb ik ze meegemaakt).
Zo kan het voorkomen dat oudsten menen gemeenteleden die een prediking houden, tijdens de samenkomst te moeten interrumperen. Wel, men heeft bepaalde mensen een zeker vertrouwen en krediet gegeven om zich tot de gemeente te mogen richten in Woordverkondiging. Het bouwt daarom niet op, als zij tijdens de samenkomst gaan interveniëren om aanmerkingen te maken. Dat is een niet-gewenste onderbreking tijdens het spreken. Degene die spreekt, staat in een bepaalde geestelijke ontwikkeling, en het zal zeker nog niet volkomen zijn wat de spreker naar voren brengt. Laat de persoon die het aangaat gewoon de kans krijgen zijn boodschap af te maken en de ruimte krijgen om hierin te groeien. Bovendien is het goed mogelijk dat de spreker later in zijn boodschap weer ‘rechtbreit’, wat hij tevoren misschien krom onder woorden gebracht heeft, of wat als kwinkslag was bedoeld, maar dat zonder meer in een goede geest was. Jammer als men daartussen springt. Bovendien kan men altijd nog na de dienst de prediking bespreken en evalueren. 
Deze controle is een vorm van heersen over de vrijheid van de Geest die een bijbels gegeven is. Die vrijheid mag niet aangewend worden voor het vlees, maar iemand die in een goede gezindheid staat te spreken, dient niet met een kritische noot geïnterrumpeerd te worden. Ingrijpen in de samenkomst dient zeldzaam te zijn, kan alleen in het uiterste geval nodig zijn als er voor de gemeente werkelijk schadelijke dingen (in plaats van bij tamelijk onschuldige ‘missers’) worden geuit. Als iemand in een prediking een keer ‘een plank misslaat’, dan kan de gemeente doorgaans doorzien, dat dit ernaast was, maar in de regel hoeft men niet te twijfelen aan de goede bedoelingen en doet het verder geen kwaad.
Als er iets rechtgezet dient te worden, dan kan dat prima met de betrokkene achteraf besproken worden. Dat geldt ook voor bemoedigingen, complimenten en hints aan de spreker. En - indien nodig - is er wellicht een keer een opmerking als de boodschap wat te lang was met het verzoek daarbij het een volgende keer wat korter en bondiger te houden, waardoor de geestelijke opbouw wellicht beter tot zijn recht komt. Let wel, het gaat hier niet om het verkondigen van ketterse zienswijzen, waarbij - indien dit aan de orde is - het terecht is dat de verantwoordelijke oudsten acuut ingrijpen omdat dit de gemeente schade kan berokkenen.
Controle ontstaat ook als alles per se altijd volgens het inzicht en de werkwijze van de oudsten gedaan moeten worden en men moeilijk dingen kan loslaten of delegeren aan anderen. En moet voor gewaakt worden dat er menselijke regels gehanteerd worden, die indruisen tegen de vrijheid van de Geest. Let wel, het gaat dan niet alleen om zaken die direct door Gods Woord worden gezegd. Zelfs kan het gaan over natuurlijke zaken.
Als die vrijheid gemodelleerd en ingeperkt wordt door een eenvormige zienswijze van de oudsten, die niet rechtstreeks uit de Bijbel komt, dan is er sprake van menselijke controle. Zulke zaken werken op den duur stremmend voor de gemeente en het is belemmerend voor de broeders die een dienst verrichten. Zulke broeders komen voor de keus te staan zich te voegen naar wat de oudsten voorstaan, of zich terug te trekken van deze dienst. Welke keus ook gemaakt wordt, het kan wel een strijd zijn het ene of het andere te doen en de vrede in het hart te bewaren. Een strijd voeren om bijzaken, die niet of nauwelijks verankerd zijn in Gods Woord, moeten we niet willen. In bijzaken dient er vrijheid te zijn. Het gaat om de hoofdzaak dat Jezus Christus centraal staat en dat we Hem volgen in de hemelse gewesten en op aarde.
Er zijn oudsten die het bij hun taak vinden horen om gemeenteleden te controleren in hun doen en laten en hen daar geregeld op aan te spreken door te vermanen, ook als er van zonde helemaal geen sprake is (want in dat geval is aanspreken in liefde goed en nodig!). Als dat zich zelfs gaat uitstrekken naar het privégebied en de natuurlijke zaken, dan dreigt het gevaar dat een en ander tenslotte zelfs kan uitmonden in een sektarisch heersen, in plaats van de vrijheid van het individu te waarborgen en te respecteren. 

9. De valkuil van geestelijke manipulatie
Ook in de christelijke gemeente kan manipulatie voorkomen, en dus een gevaar zijn dat ons bedreigt. Het woord ‘manipulatie’ komt van het Latijnse woord ‘manus’ dat hand betekent. Manipulatie wil dus zeggen dat iemand bewust of onbewust iets of iemand naar zijn hand wil zetten. Daarmee wordt er gehandeld voor eigen belang, niet voor het belang van anderen, in dit geval de gemeenteleden. Zo kan men in een richting worden geduwd, die men feitelijk niet wil.
Het is belangrijk om te onderkennen dat achter het werk van mensen demonen in de geestelijke wereld mee vibreren. Dat doen deze machten om problemen en wanverhoudingen in de gemeente te bewerkstellingen of te bevorderen. Wees alert op deze geestelijke ‘addertjes’ onder het gras die misbruik van mensen maken.

10. Onzuivere methoden vanuit de leider of leiding
Bij manipulatie worden gemeenteleden beïnvloed via het gebruik van misleidende of onzuivere methoden, om een ander te overtuigen tot een bepaalde denkwijze of handeling te komen. In die richting moet iedereen het liefst worden omgeturnd. Bepaalde overtuigingen worden uitgelegd als: dit is wat God (erover) zegt en kritische vragen of tegenspreken worden niet gewaardeerd als aanvulling, opscherping, of ter overweging. Veel meer worden vragen om opheldering (bijv. over de transparantie en openbaarheid van financiën) afgeraden of ontmoedigd.
De leider laat zich erop voorstaan door God aangesteld en geroepen te zijn, meent (het meest) door de Heer geleid te worden en denkt vanuit zijn positie als de nummer 1 van de gemeente en zijn eigen toko. Daarmee wordt de eigen verantwoordelijkheid, de persoonlijke mening en de vrije keuze van gemeenteleden drastisch ingeperkt, of zelfs aan mensen ontnomen. Zo wil de leider zijn eigen zin en mening doordrijven en hij probeert gemeenteleden voor zijn karretje te spannen en in die richting zou iedereen moeten worden geduwd. Daarbij kan er manipulatief zo verbaal gedraaid worden dat de leider altijd zijn gelijk haalt, soms zelfs via het gebruik van vleitaal.

11. De leider kan bijna niet (meer) gecorrigeerd worden
De autoriteit van de leider kan een dusdanig karakter krijgen, dat hij denkt overal boven te staan, zodat er weinig tegenin gebracht kan worden, want de leider beroept zich op de Heer en een hogere autoriteit is er immers niet. Dan wordt de leider praktisch oncorrigeerbaar. 
Maar ook de leider is niet onfeilbaar en dient altijd open te blijven staan voor correctie of bijsturing van anderen. Zo niet, dan kan er een vorm van geestelijke chantage optreden, waarbij de eigen uitleg door de leiding van de Bijbel verabsoluteerd wordt, of het omgaan met een situatie in de gemeente naar het oordeel van de leiding maatgevend is, alsof elke andere uitleg, visie of invalshoek niet meegenomen of meegewogen dient te worden. 

12. De leider toont nauwelijks respect voor de grenzen van mensen en  
      probeert hen praktisch monddood te maken
Een leider die manipuleert, walst over de gevoelens en gedachten van anderen heen en respecteert hun persoonlijke grenzen niet. Het liefste verzamelt een manipulerende leider een kring om zich heen die meegaand is, geen kritische vragen stelt, maar een gemeente van ‘ja-knikkers’ wordt. Hun eigen identiteit wordt ondergesneeuwd. Op een gegeven moment kan dat zover gaan dat mensen niets meer durven te zeggen en monddood worden gemaakt, omdat het eventueel ingebrachte misschien later wel tegen hen gebruikt kan worden. In zo’n verstikkend klimaat ontbreekt ruimte en openheid. De weg naar sektarisme is daarbij niet denkbeeldig.

13. Op het verkeerde spoor worden gerangeerd
Je kunt manipulatie vergelijken met een rangeerterrein bij de Nederlandse Spoorwegen. Daar rangeert men treinstellen en wagons van plaats naar een ander deel van het spoorterrein. Helaas gebeurt dit in sommige christelijke kringen ook wel met mensen die men door middel van manipulatie op een zijspoor of op doodlopend spoor zet. Het gebeurt dat mensen verwondingen en beschadigingen oplopen, nota bene in de zich christelijk noemende gemeente en zich in zo’n gemeente uitgerangeerd voelen. 
Wat hebben leiders een verantwoordelijke taak om voor te gaan en te dienen in de gemeente op een manier die het evangelie waardig is. In plaats van te heersen als autoritaire leiders door manipulatief gedrag, waardoor de gemeente uit het gezonde, bijbelse spoor getrokken wordt, of zelfs volledig ontspoord.

14. Eigen afwegingen mogen maken door gemeenteleden
In de gemeente van de levende God dient manipulatie niet voor te komen en zal er sprake zijn van dienstbaarheid, waarbij het de bedoeling is dat gemeenteleden mogen meedenken en zelf afwegingen mogen maken. 
Een leider kan bijvoorbeeld zeggen: “Als jij eerst het Koninkrijk van God zoekt, dan ben je bij alle activiteiten van de gemeente aanwezig”. Dat is een suggestieve en manipulerende opmerking die op het plichtsbesef inspeelt. Want een gemeentelid mag zelf beoordelen en nagaan waar zijn prioriteiten liggen, ook als die op bepaalde momenten op een ander vlak liggen. Dat neemt uiteraard niet weg dat als iemand lid is van een gemeente en hart gekregen heeft voor het evangelie hij/zij dan ook de verantwoordelijkheid verstaat om actief betrokken te zijn en mee te bouwen.

15. Manipulatie richting leiding door gemeenteleden
Kan er ook manipulatief gedrag van de kant van gemeenteleden komen? Zeker! We geven twee voorbeelden:
Twee zusters - vriendinnen - zijn het niet eens met het beleid en de visie van de voorganger. Hoe kunnen zij dat veranderen? Wel, de ene zuster spreekt bij gelegenheid in tongen in de samenkomst en de andere zuster legt de tong uit met een boodschap namens de (hun) ‘heer’ waarin de voorganger veranderen moet. Zo kunnen de geestelijke gaven manipulatief aangewend en misbruikt worden door mensen om hun zin en gelijk te krijgen. 
Op een gemeentevergadering kunnen vragen gesteld worden. Daar kan een goed en nuttig gebruik van gemaakt worden. Vaak levert dat een gezonde uitwisseling op. Maar het komt in gemeenten ook voor dat mensen een verborgen agenda hebben en vanuit onzuivere motieven vragen stellen en aanmerkingen maken om hun wil erdoor te drukken. Vaak kun je dan aan de toon proeven dat er in troebel water wordt gevist en dat er niet in een goede geest wordt gecommuniceerd. Daardoor worden er kwade vermoedens geïnsinueerd en is de boze mede in het spel, waarbij men anderen op het verkeerde been wil zetten, of geestelijk beentje lichten. Merk op dat de boze vaak ook op het vinkentouw zit om zijn gemeente ondermijnende werk te verrichten. Laten zijn gedachten ons niet onbekend zijn (2 Kor. 2: 11).
Kortom: laten we als leiders en als gemeenteleden waken voor de valkuil van manipulatie in de christelijke gemeente!

16. Ruimte voor meedenken?
Er zijn gemeenteleden die graag willen meedenken met de oudsten en hen soms op iets wijzen dat aandacht behoeft, of overweging verdient om praktisch toe- of in te passen in de gemeente. Zulke gemeenteleden dienen serieus gehoord te worden zonder dat de oudsten bang moeten zijn, dat zij door op een nuttig voorstel in te gaan de controle en de grip op de gemeente verliezen. 
Een ingezonden brief voor een gemeentevergadering behoort welwillend, transparant en integer behandeld te worden. Vragen, overwegingen en tips kunnen heel nuttig zijn. Alles in de hand willen houden en slechts moeizaam kunnen delegeren is een valkuil voor leidinggevenden. Het kan heel goed zijn een idee van een gemeentelid over te nemen als dat een verbetering is. Oudsten dienen niet meteen de hakken in het zand te zetten en te denken “dat willen we niet, daar hebben we geen zin in”. Als frisse impulsen van gemeenteleden weinig door de leiding worden opgepakt, dan kan dit voor die gemeenteleden frustrerend werken en van invloed zijn op hun vreugde. Zij verlangen er immers naar om geen ‘zeurvragen’ te stellen, maar om een werkzaam aandeel in de gemeente te mogen hebben. 
Als het regelmatig gebeurt dat gemeenteleden niets of ‘nee’ te horen krijgen van de leiding, dan kunnen gemeenteleden van lieverlee zich gefrustreerd af gaan vragen of zij wellicht in een andere gemeente beter op hun plek zullen zijn. Daarom zullen oudsten serieus om moeten gaan met wat gemeenteleden in een goede gezindheid aangeven, al zullen zij zeker niet alles, wat er ingebracht wordt (meteen) kunnen honoreren. 

17. Volgzaam zijn mag, maar opbouwend-kritisch mee blijven toetsen 
      is beter
Sommige mensen vinden strakke, controlerende leiding wel duidelijk en daardoor niet verkeerd. Zij zullen geneigd zijn op te kijken naar wat de oudsten doen en geneigd zijn zich volgzaam op te stellen en misschien hen op een voetstuk te zetten. Dat bevestigt eventueel ongezond leiderschap alleen maar. Ze zullen de besluiten van de oudsten bijna blindelings of haast klakkeloos volgen, in plaats van zich ook zelf op Gods Woord te richten. En: zelf goed en opbouwend-kritisch mee te blijven toetsen over de koers van de gemeente in wat zich geestelijk aandient. Kritische noten in een goede geest geuit zijn zeker niet verkeerd. Wel zullen we waken voor een geest van kritiek waarbij de leiding in een gemeente het haast nooit goed kan doen en deze veel te weinig hoort wat er wel allemaal goed functioneert en waar men echt dankbaar in is voor wat de Heer aan het doen is. Oudsten zullen erkend en gerespecteerd worden zonder hen over het paard te tillen.

18. De koninklijke weg is de onderste weg op aarde gaan
Ook kan het gebeuren dat sommige oudsten er niet scheutig mee zijn na een voorgevallen (karakter)botsing of conflictueuze situatie met een gemeentelid dit - waar maar mogelijk - recht te (gaan) zetten. Het kan dringend gewenst zijn bij een gemeentelid ruimhartig en ruiterlijk vergeving te vragen en excuses te maken. Maar het komt helaas wel voor dat oudsten zich te ‘hoog’ voelen om zich te ‘buigen’ naar een gemeentelid en zichzelf te ‘verlagen’ door zich mogelijk te branden aan een netelige kwestie. Toch is dat mogelijk door zich in-der-daad te vernederen, de onderste weg op aarde te gaan en een zaak met een gemeentelid, die al veel te lang speelt, eindelijk op te lossen. Kennelijk zijn sommige leidinggevenden bang gezichtsverlies te lijden door van hun troon van zogenaamd ‘gelijk hebben’ als ‘gezag van de gemeente’ af te stappen. Zulke gemeenteleden, die lijden onder een geschil met een oudste en daar bijvoorbeeld maar ten dele zelf debet aan zijn, kunnen in een ‘patstelling’ terechtkomen als een oudste hen niet tegemoet komt en de lucht wil opklaren. 

19. De oorzaak van problemen in de geestelijke wereld zoeken
Demonen verkneuteren zich in langslepende kwesties tussen broeders en zusters, omdat dit de gezonde voortgang en groei van een gemeente behoorlijk kan afremmen en het daarom koren op hun molen is. Het zijn de machten van de duisternis die goed garen willen spinnen bij interne spanningen in de gemeente. De oorzaak van problemen in de gemeente ligt altijd in de geestelijke wereld. Welke machten spelen er een rol en worden die onderscheiden? Gaat het om een geest van weerspannigheid tegenover leiding? Is er een geest van controle werkzaam via die leiding? Onderken zulke werkingen die een gezond gemeente-zijn willen ondermijnen!

20. De minste willen zijn in de natuurlijke wereld
Daarom is het van groot belang om kwesties die spelen tussen gemeenteleiding en gemeenteleden zo spoedig mogelijk te doorbréken en tot een goed einde te brengen door op aarde de minste te willen zijn. Daarvoor is het vanuit de leiding nodig de controle op ‘een vastzittende verhouding’ op te geven door ‘mee te bewegen’ naar dat gemeentelid toe en niet in de fout te gaan door te denken: “Ik ben oudste en heb het gezag, ze hebben maar naar mij te luisteren”. Dat is niets anders dat het innemen van een machtspositie en het onder controle willen houden van gemeenteleden. Dat past totaal niet in een opstelling van dienen in alle nederigheid.
‘God roept ons broeders (en uiteraard zusters) tot de daad’, om niet maar om de ‘hete brei’ heen te lopen en net te doen alsof ‘je neus bloedt’ en er voor het oog en de schone schijn niets aan de hand is. Als de ‘status quo’ van een stroeve verhouding van onderkoelde spanning tussen een oudste en een gemeentelid zich maar voortsleept en de andere oudsten een moeizaam tot buigen beweegbare oudste niet helpen om de eerste stap te zetten, dan zal het gemeentelid in een onmogelijke positie blijven en zo’n gemeentelid raak je langzamerhand kwijt. Een oudste moet zich nooit laten verleiden tot de duivelse gedachte ‘liever kwijt dan rijk’. 

21. Hoop hebben en houden voor alle gemeenteleden in de
        gemeenteopbouw
Oudsten zijn geroepen om hoop te hebben voor allen en niemand af te schrijven. Meer dan andere broeders en zusters hebben de leidinggevenden de viervoudige taak:

• “Die ordeloos leven terecht te wijzen (iedereen die zijn dagelijks werk verwaarloost, NBV21), 

de moedelozen te bemoedigen, 
de zwakken te ondersteunen, 
en met allen geduld te hebben” (1 Thess. 5: 14).

22. Vier principes tot gemeenteopbouw
We lezen de volgende vier principes voor gemeentebouw:

• “En zij volhardden 

in de leer van de apostelen
en in de gemeenschap,
in het breken van het brood
en in de gebeden” (Hand. 2: 42).
Dit was de constatering, die Lukas noteerde, wat het goede functioneren van de gemeente inhield.
Hoe belangrijk zijn deze vier elementen: 

• De leer, dat wil zeggen: het onderwijs in prediking en Bijbelstudie.
• De gemeenschap: denk bijvoorbeeld aan het elkaar uitnodigen, elkaar ontmoeten en spreken, het samen eten en het praktiseren van gastvrijheid.
• Het breken van het brood, waarmee vooral de maaltijd van de Heer of het avondmaal is bedoeld tot Zijn gedachtenis. “Want zo dikwijls (= vaak) u dit brood eet en deze drinkbeker drinkt, verkondigt u de dood van de Heere, totdat Hij komt” (1 Kor. 11: 26).
• De gebeden, waarbij niet slechts de persoonlijke gebeden, maar voornamelijk de gezamenlijke gebedskringen of bidstonden in de gemeente zijn bedoeld.

23. Stimulans tot deelname, maar in vrijwilligheid, geeft het gezonde 
      evenwicht
Dit viertal elementen mag door de leiding van de gemeente aangemoedigd en gestimuleerd worden, om de gemeenteleden enthousiast te maken voor Bijbelstudie en bidstonden, het beoefenen van gastvrijheid en het avondmaal niet te veronachtzamen, maar daaraan deel te nemen. 
Anders wordt het als deze zaken van boven - vanuit de gemeenteleiding - aan de gemeenteleden worden opgelegd, of dat mensen een druk ervaren om aan elke gemeenteactiviteit te moeten deelnemen. Daarom is het onverstandig mensen te pressen naar de bidstonden/ Bijbelstudies te komen. In gezinnen zijn er vaak jonge kinderen waardoor het nodig is dat of de broeder of de zuster bij de kinderen thuis blijft. Gemeenteleden dienen er van binnenuit zin in en behoefte aan te krijgen, om naar de doordeweekse Bijbelstudie of bidstond te komen. Zij ervaren het als controle als hun (incidentele?) verzuim, mogelijk met een hele goede reden, wordt gezien als een gebrek aan plichtsbesef. Deelname dient vrijwillig te zijn en niet opgedrongen of min of meer verplicht. 
Het is belangrijk nieuwe potentiële gemeenteleden tijd te gunnen om zich in de gemeente thuis te gaan voelen. Wie gegrepen is in het volgen van Jezus en het bouwen aan Zijn gemeente krijgt van binnenuit er vanzelf trek in om aan fundamentele activiteiten als bidstond en Bijbelstudie deel te willen nemen. Zulke zaken moeten niet door de oudsten als een eis worden gesteld. Dat werkt in veel gevallen averechts. 

24. De gemeente helpen bouwen is niet vrijblijvend, maar ieders taak!
Natuurlijk is het gaan leren functioneren als een levend lid in een gemeente niet vrijblijvend. Zoals je mag genieten van de voorrechten en de zegeningen van de gemeente, is daarnaast het appèl om je in te zetten in de gemeente in allerlei taken die er zijn, niet vreemd. Als er (te?) veel tijd gaat zitten in het (te?) veel werken van beide echtelieden buiten de gemeente, dan is het mogelijk dat de gemeente wellicht tekortkomt. Goede keuzes en prioriteiten zijn voor elk gemeentelid van groot belang! Het gemeenteleven bestaat uit veel meer dan alleen maar zondagmorgen, ook al is dat zeker een hoogtepunt. 
Het is logisch om niet alleen te ontvangen, maar ook te geven, ook in letterlijk opzicht, door het geven van een financiële bijdrage naar vermogen.

25. Samenvatting

• We hebben gezien dat dienend leiderschap tot heil en zegen is voor een gemeente. 
• Ook hebben we aangetoond dat een ‘plat gemeentemodel’ (of ‘pannenkoek-model’), waar weinig leiding is, geen bijbelse zaak is. 
• Daarbij zijn de gevaren aangegeven van de geestelijke werking van rebellie en weerspannigheid in een gemeente. 
• We hebben ontdekt hoe belangrijk een gezond evenwicht is tussen goede door God gegeven leiding enerzijds en de opbouwende inbreng van gemeenteleden anderzijds. 
• Verder hebben we uitvoerig een aantal valkuilen bekeken die er zijn als de leiding van de gemeente gemeenteleden gaat controleren, of zelfs manipuleren.
• We hebben gezien dat gemeentebouw vrijwillig, maar niet vrijblijvend is.

Moge de Heer u zegenen om op de plek waar u gesteld bent in wijsheid te werken met wat hier is aangereikt!


N.B. Zie voor meer over dit onderwerp ook mijn vroegere artikel ‘De geest van controle en de leer van de Nicolaïeten’: https://verdiepingenaansporing.nl/artikelen/de-geest-van-controle-en-de-leer-der-nikolaieten


​

Niets uit dit artikel mag worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de stichting en de auteur/vertaler worden overgenomen, gekopieerd of gebruikt worden. Uiteraard mag volgens de gangbare regels van bronvermelding er wel naar verwezen worden in andere publicaties. Neem bij twijfel eerst contact met ons op via het contactformulier. 
 ​​

Door Piet Guijt

Inhoudsopgave

1. Inleiding
2. Wat zijn klankschalen?
3. Wat is de oorsprong? 
4. Wat is de werking en bedoeling ervan?
5. Hoe gaat een behandeling en wat verwacht men ervan op grond van welke ‘verklaringen’?
6. Connectie met taoïstische denkbeelden
7. Wie werken met klankschalen?
8. Wat gebeurt er op paranormaalbeurzen?
9. Wat moeten we als christen denken van de mogelijke en vermeende invloeden van klankschalen?
10. Mogelijke gevolgen van je inlaten met vormen van occultisme
11. Literatuur
 
1. Inleiding
Het zou vanzelfsprekend moeten zijn dat christenen zich aan Gods Woord houden en hun heil alleen van een relatie met Jezus Christus verwachten en zich laten leiden door de Heilige Geest. Helaas zien we dat sommige christenen yoga doen met naast de yoga-mat zelfs nog een Boeddhabeeld, transcendente meditatie doen, of geloof hechten aan vermeende krachten van een kristal, stenen of bepaalde etherische oliën. Ook blijkt dat iemand die lid is van een evangelische gemeente die buiten gemeenteverband zich bezighoudt met coaching en daarbij klankschalen gebruikt, en dat op zijn website aanbiedt. Het was de aanleiding voor dit artikel over klankschalen.


2. Wat zijn klankschalen?
Een klankschaal is een soort kom van metaal (bijv. een mengeling van verschillende metalen, waaronder ‘goud, zilver, koper, kwik, lood, ijzer en tin’) (9,14) of keramisch materiaal. Of het bestaat uit bijv. uit silicazand van puur kwartskristal (16). Zij worden traditioneel gebruikt in Tibetaanse en boeddhistische ceremonies. Ze worden ook wel ‘zingende kommen’ genoemd vanwege het karakteristieke geluid (11).
 
Zowel de samenstelling van de metalen als de dikte, de grootte en de kleur kunnen verschillen. Zoveel klankschalen, zoveel klanken (14). Elke klankschaal heeft, afhankelijk van de grootte en samenstelling, een eigen karakter, toonzetting en klankkleur (16). 
 
De eenvoudigste manier om geluid en trilling uit een klankschaal te krijgen, is door er met een klopper tegenaan te tikken. De trilling van de klankschaal verplaatst zich snel om en door het lichaam, waar het in iedere cel resoneert (9), zo denkt men. Het verkrijgen van geluid kan ook door het aanstrijken van de buitenrand van een klankschaal waardoor een aanhoudende toon ontstaat, het ‘zingen’ van een klankschaal (15).

3. Wat is de oorsprong? 
Vele honderden jaren geleden ontdekten boeddhistische monniken in het Himalayagebergte dat trillingen een diepgaand effect hebben op lichaam en geest, en werden klankschalen gebruikt als onderdeel van spirituele en genezende praktijken in religieuze ceremonies en meditatieve rituelen. Binnen de traditionele Himalayaanse cultuur werden klankschalen vaak gebruikt door sjamanen die geloofden in de kracht van geluid en trillingen om fysieke, mentale en spirituele onevenwichtigheden te harmoniseren (2). De hogere klanken zouden via de psyché de weg vrijmaken naar een veranderd bewustzijn en zelfverwerkelijking (20).
Later kreeg klankschaaltherapie een plaats in westerse wellness-centra en meditatiegroepen.
 
4. Wat is de werking en bedoeling ervan?
De klankschalen worden veelal in de new age beweging gebruikt en bij meditatie vanwege de rustgevende klanken (16) en “worden beschouwd als hulpmiddelen voor ontspanning en genezing. Door het geluid en de trillingen die ze produceren, kunnen klankschalen helpen bij het verminderen van stress en angst, het verbeteren van de concentratie en het bevorderen van een gevoel van welzijn” (11). In de gedachtewereld van new age is de mens te zien als alleen een brok ‘energie’ dat continu beïnvloed wordt door ‘andere’ energieën, zoals licht, kleur en geluid (20).
Volgens oude tradities heeft klankschaaltherapie een diepgaand effect op het zgn. energetisch systeem omdat het blokkades oplost en zgn. energiecentra in balans brengt (2). 
 
Verschillende schalen worden op de voor- en achterkant van het lichaam geplaatst (soms ook direct op het lichaam of om iemand heen, bijvoorbeeld ter hoogte van de zgn. chakra’s – die anatomisch nooit zijn aangetoond) waarbij voeten, handen en hoofd ook worden meegenomen, waardoor alle lichaamscellen op subtiele wijze door de trillingen worden ‘gemasseerd’, en daardoor komt men in een diepe ontspanning en in een andere staat van (bewust)zijn, aldus een vrouw die ook reiki -behandelingen geeft “voor het ontvangen, benutten en het doorgeven van universele levensenergie” (17). 
 
Een klankschaal produceert een verscheidenheid aan harmonische boventonen. “Deze tonen (die ook trillingen zijn) brengen alfagolven in de hersenen op gang, waardoor je hersenen en je zenuwstelstel onmiddellijk ontspannen en kalm worden. Je normale wakende hersenstaat produceert bètagolven. In alfagolven wordt het denken vertraagd en als je lang genoeg op het geluid focust, kun je gemakkelijk een meditatieve staat binnengaan” (15). 
 
Volgens Jeanne Ruland (12) ontstaat in een klankschaal de oerklank, het heilige ‘Om’, de allesomvattende en in alles trillende toon waardoor een trancetoestand wordt opgewekt en waardoor de energie van de energiecentra (chakra’s) wordt georiënteerd en in evenwicht gebracht. Ook zou men er zgn. behulpzame geesten kunnen oproepen (12). Men meent dat de trillingen van klankschalen de cellen in je lichaam masseren, en aldus een innerlijke massage geven. Zo kunnen eventuele blokkades, die je onrustig maken of fysieke klachten geven, loskomen (15).
 
Iemand, die een klankschalensessie heeft ondergaan, zegt: “Al snel zak ik weg in een staat van ontspanning. Het is alsof de geluiden van de instrumenten (klankschalen en grote gongs) me naar een magisch droomland voeren” (2). Een ander: “Je wordt opgenomen in een andere wereld, in een andere bewustzijnstoestand” (12). Lijkt dat niet op een soort hypnose?
 
5. Hoe gaat een behandeling en wat verwacht men ervan op grond van welke ‘verklaringen’?
Op haar website (17) schrijft Bianca Witteveen, die ook reiki-behandelingen geeft: ”De klankschaalmassage is gericht op de 7 zgn. hoofdchakra’s”, en “per chakra wordt een klankschaal geplaatst die door zijn vibratie de energie van de desbetreffende chakra gaat opleven. Chakra’s zijn energiewielen die elk een eigen kwaliteit hebben die bij een bepaald gebied in het lichaam hoort. Om je leven in balans te houden, is het van essentieel belang dat de energie goed door het lichaam kan stromen. Door evenwicht in deze chakra’s kan de levensenergie weer onbelemmerd gaan stromen. Met deze energie wordt het zelfherstellend vermogen van het lichaam gestimuleerd en dit werkt fysiek, emotioneel, mentaal, spiritueel en energetisch door” (17).
 
“Door de trilling van klank wordt het hele lichaam op diepere lagen in beweging gezet. Alle materie vibreert op een eigen unieke frequentie, je cellen, je hart, hersenen en alle organen. De trillingen brengen een diepe ontspanning en geven ruimte om tot jezelf te komen. Klank is één van de oudste manieren om in contact te komen met je diepere zelf en tot genezing en heling te komen. De trillingen van de schalen masseren als het ware je innerlijke organen, dit is klankmassage in de diepere lagen, bijv. de spirituele laag”, aldus Bianca Witteveen. Men spreekt wel over het ondergaan van een zgn. klankbad (17).  
 
Een andere website (6) beschrijft de effecten van trillingen door klankschalen als volgt: “De trillingen die door je lichaam gaan, zijn vergelijkbaar met een rimpeling in het water, wanneer je een kiezelsteentje in een spiegelglad meer gooit. De kringen van het steentje gaan dan over het hele wateroppervlak. Zo is het ook met de klankschaal. Elk gezond lichaam heeft een eigen trilling en een eigen frequentie. Als je ziek bent of een blokkade in je lichaam hebt, bijvoorbeeld door stress, is jouw frequentie verstoord. Los je dat op met een klankschaal, dan zal jouw lichaam eerst mee gaan trillen met de trilling van de klankschaal. Daarna gaan jouw lichaam en de klankschaal op gelijk niveau trillen, waardoor je weer in je eigen frequentie komt”. 
 
Volgens Willam de Prouw, oprichter van Sound Meditation resoneren zijn zeven klankschalen (crystal bowls) met de zeven hoofdchakra’s in het lichaam. In zijn sprookachtig ingerichte studio staan grote Boeddhabeelden naast tropische planten (2).
 
Op de website ‘Linnerkracht’ (5) van een vrouw die yoga- en reiki- cursussen geeft, is te lezen: “Een klankschaal is een hulpmiddel dat inwerkt op alle cellen en spierlagen van ons lichaam. Door de trilling van de klankschaal trilt het lichaam eerst mee met de schaal, om zo in cadans te komen met de schaal. De trilling en vibratie maakt een eventuele blokkade vrij en vermindert daardoor”. 
 
Opmerkelijk is het dat alleen op haar website vermeld staat, dat een klankschaalbeleving niet geschikt is als men een psychisch- of psychiatrisch behandeltraject volgt; bij hartproblemen zoals hartritmestoornissen of een pacemaker, bij zwangerschap, spataderen, epilepsie, kort na een operatie, bij extreem hoge bloeddruk, en wanneer men in behandeling is voor kanker (5). Mensen die allergisch zijn voor bepaalde soorten metaal moeten de schalen niet op hun lichaam plaatsen, aangezien klankschalen meestal van metaal zijn gemaakt (10).
 
6. Connectie met taoïstische denkbeelden
Ook in het taoïsme (een eeuwenoude Chinese mystieke, filosofische en religieuze stroming) is het werken met en geloven in effecten van klanken bekend. De oude tao-meesters en hun sjamanistische voorgangers constateerden op helderziende wijze een verband tussen specifieke emoties en organen. “De vijf zgn. helende klanken (long-, nier-, lever-, hart-, milt- klank) die worden gebruikt als een belangrijk hulpmiddel om emoties te balanceren en een begin te maken met detraumatiseren, brengen het desbetreffende orgaan in trilling, waardoor het gaat ontgiften. Dit kunnen fysieke afvalstoffen zijn maar meestal gaat het om energetische ballast. Iemand die te vaak bang is geweest en deze emotie niet goed heeft verwerkt, verzamelt angst in de nieren. Emoties en hun residuen huizen deels in de organen. Deze organen kunnen hierdoor te gespannen zijn. Met behulp van de klank kan het orgaan deze energie loslaten en zich vervolgens vullen met zuivere gebalanceerde energie. Het orgaan ontspant zich en er ontstaat ruimte. De helende klanken zijn bij uitstek een techniek die psyche en lichaam op een integrale manier benadert. Het proces is zowel fysiek als mentaal” (4). 
 
Een andere website die eveneens gebaseerd is op taoïstische denkbeelden, maar nu spreekt over zeshelende klanken, schrijft: “Het is een heel effectieve manier om stress, energieblokkades, lichamelijke én emotionele verontreiniging tegen te gaan. De basisgedachte is dat elk orgaan (te verdelen in 5 yin- en 5 yang- organen) verbonden is met een bepaalde klank, kleur en kwaliteit van energie. Men neemt aan dat emoties die niet goed verwerkt zijn, zich als het ware vastzetten op de vliezen van de organen. De Chinese Geneeskunde gaat van dezelfde principes uit” (3). De klanken (long-. nier-, lever-, hart-, milt- klank) zorgen ervoor dat de emoties, die volgens de taoïsten verbonden zijn met de organen, in balans komen, waardoor je kalm en rustig wordt (alleen de zgn. drievoudige Verwarmerklank is niet verbonden met een orgaan. Deze klank wordt als afsluitende, centrerende en tot rust brengende klank gedaan). De visualisatie tot slot is gericht op het ondersteunen en versterken van het element waarmee het orgaan verbonden is (3). Vooruitlopend op par. 9 is mijn vraag: Kunt u dit alles geloven?
 
Dat het zgn. helende effect kennelijk ook al door alleen het reciteren of ‘chanten’ van mantra’s, dus geluid van de stem (!), wordt verondersteld, blijkt wel als je op een website Ohm Teken, Wat Betekent dit Symbool bij Yoga? - Yogashop leest: “Er wordt gezegd dat Tibetaanse klankschalen ‘het geluid van het niets’, of ‘Om’ (Ohm of Aum) produceren; door boeddhisten en hindoes wordt dit geluid beschouwd als het oorspronkelijke geluid van de schepping. ‘Ohm’ is de klank van de mantra die resoneert in je lichaam als je het reciteert. De trillingen zijn voelbaar van je basis(chakra) tot je kruin(chakra)” (15). De klanktherapie gaat uit van het sjamaanse (sjamaan = toverdokter) denken dat tonen en klanken een helende werking hebben. Esoterische systemen kennen een universum, dat bestaat uit klanken. Het hindoeïsme kent zelfs een ‘oerschepping’ door een heilige klank (de shabda of oer-klank a-oe-mmmm) (20). 
 
“De klank Om bestaat uit vier geluiden A, U, M en stilte. Als je Aum chant, dan voel je als het ware de trilling van je basis naar je kruin gaan.

• Het A of Aaa – geluid vibreer je vanuit je buik (hara). Dit geluid staat voor het creatieve aspect van het universum, het begin of ontstaan van iets.
• De tweede klank is U of Ooo en gaat over de organiserende energie van het universum, hoe iets een plek krijgt. Dit geluid komt vanuit je zonnevlecht.
• De derde klank M of Mmm krijg je door je lippen op elkaar te doen en dat geluid vibreert in je hoofd, je derde oog (ajna) en je kruin (sahasrara). M staat voor transformatie, dat alles altijd verandert. Het laatste geluid van Om is stilte (anagata) en dat is het aspect van puur bewustzijn of zelfrealisatie” (15). 

 
7. Wie werken met klankschalen?
Uit de diverse websites die wij doorgenomen hebben (zie de literatuurlijst), blijkt dat degenen die klankschalensessies als therapie voor ontspanning en herstel/healing aanbieden, allemaal zich ook bezighouden met zaken zoals bijv. yoga, NLP, reiki, channeling, hypnose, contact met geleidegeesten (lees: demonen), helderziendheid of heldervoelendheid, en dat hun (new age) denken is doortrokken van boeddhistisch, hindoeïstisch en taoïstisch denken wat blijkt uit het gebruik van energetische termen als chakra’s, meridianen, energiebalans, etc.
 
8.  Wat gebeurt er op paranormaalbeurzen?
Op paranormaalbeurzen zien we diverse dubieuze zaken zoals o.a. vormen van waarzeggerij (zoals iriscopie, hypnose, handlezen, astrologie, tarotkaarten, pendelen, helderziendheid) , meditatietechnieken (TM, yoga, Silva  mind control), alternatieve geneeswijzen vooral gericht op de geest (zoals aura healing, reïncarnatietherapie, Bachbloesemtherapie, spirituele aromatherapie, neuro- linguïstisch programmeren, neuro-emotionele integratie, psychosynthese, rebirthing), alternatieve geneeswijzen vooral gericht op het lichaam (zoals acupunctuur, magnetisme, homeopathie, reiki therapie, chakra healing, touch for health) (13,18,19). En verder ziet men op die beurzen ook aandacht voor ‘genezende’ werkingen van etherische oliën, edelstenen, mineralen, en ook …..klankschalen! Dat moet toch al te denken geven. In de volgende paragraaf gaan we er nader op in.
 
9. Wat moeten we als christen denken van de mogelijke en vermeende invloeden van klankschalen?
Opvallend is dat op internet en in christelijke boeken niets te vinden is over het mogelijke gevaar van klankschalen. Alleen het schokkende artikel Elektrosound farmaceutica (20) van Gerard Feller zegt er zijdelings iets over. Kennelijk is het niet zo gemakkelijk om het bezig zijn met klankschalen te duiden als goed of fout. Want waar ligt de grens? Immers, niet alles is toch fout of gevaarlijk? 
 
Bij klankschalen zijn twee aspecten te onderscheiden, namelijk het hoorbare geluid (net zoals bij muziek) en de trilling, die onzichtbaar is maar bij een bepaalde kracht wel te voelen is.
 
Wat het geluid betreft, men kan van bijvoorbeeld muziek genieten, en het kan blijdschap geven en rustgevend zijn. Denk aan David die op de harp speelde voor koning Saul. Maar men kan door muziek ook in trance raken of bijv. agressief worden. Ook is van belang in welke mate men iets doet. Eten en drinken is prima en nodig voor het lichaam, maar te veel eten en drinken is ongezond en kan, zeker wat alcohol betreft, problemen opleveren, bijv. in het verkeer. Men moet de grenzen kennen en niet overgaan. Het zingende geluid van bepaalde klankschalen kan mensen in een verlaagde staat van bewustzijn brengen waarbij men zich heel ontspannen en zelfs loom kan voelen.  
 
En wat betreft het effect van trillingen, is dat dan zo verkeerd? Het hangt ervan af. Trillingen zijn wat de gevolgen betreft, zeker waarneembaar (zichtbaar), bijv. bij een aardbeving. Maar ook het voorbijgaan van een vliegtuig en het afgaan van een bom is niet alleen te horen maar ook te voelen. Dat bepaalde trillingen ten goede kunnen worden gebruikt, zien we bij bijv. fysiotherapie waarbij een fysiotherapeut trillingen (vibraties) en massages gebruikt als therapie voor bepaalde sportblessures van het lichaam.
 
Maar hoe zit met trillingen door het aanslaan van een klankschaal waarbij de trillingen meestal zo minimaal zijn dat het geen fysiek effect kan hebben op het lichaam, ook al bestaat dat voor 70% uit water (9), maar dat is niet te vergelijken met het water in een vijver of sloot. En bovendien is er de grote leugen en misleiding dat de minimale trilling van invloed zou zijn op de 7 chakra’s en energiebanen (die wetenschappelijk en anatomisch niet aantoonbaar zijn) en deze in evenwicht en balans zou brengen. Als men zich openstelt voor die vermeende invloed van die ‘trilling’, dan geeft men zich over aan suggestie. 
 
Wie de paragrafen 4 t/m 6 gelezen heeft, zal wellicht gedacht hebben: ‘Je moet toch wel heel goedgelovig (om niet te zeggen: naïef) zijn om dit alles als waarheid aan te nemen’. Het gebruik van klankschalen en de vermeende effecten van de (minimale) trillingen door die schalen is namelijk gekoppeld aan een occult en esoterisch new age denken dat niet-bijbels is (de oorsprong is het occulte taoïsme en het Tibetaans boeddhisme) en wetenschappelijk ook niet verifieerbaar is, maar wat mensen in nood (stress etc.) van alles belooft zoals rust, ontspanning en heerlijk gevoel. Het is een middel van satan om mensen van God af te trekken of af te houden, en hen vervolgens in de duisternis te voeren. In feite is het niet een je openstellen voor de zgn. ‘energie’ maar voor de gevallen geestelijke wereld, voor demonen dus! (20). Dit is wat er gebeurt: de duivel parasiteert altijd op bepaalde fysieke elementen in Gods schepping om er zijn leugenachtige draai aan te geven. Dat begon al in het paradijs: "God heeft zeker wel gezegd....". Iemand zei: “Bezig zijn met klankschalen en geloof in de werking ervan kan voor naïevelingen (niet-occultisten) nog op de rand zijn maar voordat je het doorhebt, stap je het domein van de slang binnen”, en men heeft niet in de gaten dat men steeds dieper in een moeras gezogen wordt. Wie de waarheid van Gods Woord heeft losgelaten of niet kent, is vatbaar voor elke denkbare en ondenkbare leugen, kwakzalverij en misleiding met mooie beloften (vgl. Eva in het paradijs). Het is een toegangspoort naar een mysterieuze, duistere wereld waar satan je in laat verstrikken. 
 
De klankschalen op zich zijn uiteraard niet occult (tenzij ze besproken zouden zijn), maar worden gebruikt als een opstap of medium naar wat anders, net zoals bijv. de iris en de handlijnen bepaalde gegevens/media zijn voor waarzeggers, en tevens een afleidingsmanoeuvre om mensen te laten denken dat het niet om waarzeggerij en misleiding gaat. Het heeft inwerkingen op de geest, en dooft de Heilige Geest, men is niet op Jezus Christus gericht, de geestelijke wapenrusting (Ef. 6) raak je kwijt of wordt aangetast/uitgeschakeld, en je wordt een prooi van de vijand. 
 
Het bezig zijn met klankschalen is niet uit de Heilige Geest, de Geest der waarheid. Door de filosofie achter de klankschalen (chakra’s etc.) wordt een mens weggevoerd van bijbels denken, en raakt men verstrikt in de misleiding van de boze. Men komt steeds dieper in de zuigkracht van het ongrijpbare, het mysterieuze, en het nuchtere denken wordt uitgeschakeld. Het lijkt zo mooi en onschuldig, maar bezig zijn met klankschalen heeft te maken met een andere geest dan de Heilige Geest, en zal kunnen leiden tot bijv.: betovering (hypnotisering), leegte, verkeerde meditatie (om je geest ‘leeg’ te maken in plaats van te vullen met de Heilige Geest), verdoving, bedwelming, in slaap gesust worden, verleiding waardoor men niet meer alert is, en men kan komen in een andere wereld, een schijnwereld of zelfs occulte wereld.
 
Men zegt soms: het werkt toch? Dat pragmatisme is een argument, dat het in deze tijd heel goed doet. Wat kan er voor kwaads in zitten om een methode te gebruiken, waardoor het lijden van een mens verlicht of de stress verminderd wordt? Maar zelfs als het lijkt te ‘werken’ (net zoals soms bij magnetiseurs, iriscopisten, waarzeggers, reiki masters, gebruik van drugs etc.) dan moet je, zeker als christen, je er absoluut niet mee bezig houden. Je komt los van God met alle gevolgen van dien. Je raakt uit Zijn bescherming. En waarom zou je als christen niet naar onze Heer Jezus Christus gaan die onze Geneesheer is en die ook zegt: “Komt tot Mij, allen, die vermoeid en belast zijt, en Ik zal u rust geven” (Matth. 11: 28).
 
En zelfs al zouden ‘verklaringen’ deels kloppen, dan nog moet je je er niet mee inlaten. God heeft ons de Heilige Geest gegeven, en dat is voldoende. Als men iets doet dat tegen de Heilige Geest ingaat, dan gaat de kracht weg. Vergelijk het met een gaatje in een band. De kracht (spanning) is weg. God is een jaloerse God. Hij wil ons helemaal. Hij begeert onze geest met jaloersheid (Jak. 4: 5). In tegenstelling tot klankschalen werkt de Geest van God de Trooster, heilzaam diep door (1 Cor. 2: 4-16).
 
Enkele Bijbelteksten die van belang zijn:

• “Dooft de Geest niet uit (1 Thess. 5: 19).
• “Vertrouwt niet iedere geest, maar beproeft de geesten of zij uit God zijn” (1 Joh. 4: 1).
• “Een weinig zuurdeeg maakt het gehele deeg zuur” (Galaten 5: 9). Zie ook 1 Kor. 5: 6.
• “Doet, wie niet deugt, uit uw midden weg” (1 Kor. 5: 13).
• "Ik ben de Heer, jullie God. Ik heb je uit Egypte gehaald, uit dat slavenoord. Houd er geen andere goden op na, Ik ben er immers. Maak geen afgodsbeeld; niets van wat er in de hemel, op aarde of in het water onder de aarde is, mag je afbeelden. Kniel voor zulke goden niet neer. Vereer ze niet, want Ik, de Heer, ben jullie God Ik duld geen andere goden naast Mij" (Deut. 5: 6-10). In deze twee passages staat, dat wij ons houvast moeten zoeken bij God en niet bij iets anders.
• Welke gemeenschappelijke grondslag heeft de tempel Gods met afgoden? 'Wij toch zijn de tempel van de levende God, gelijk God gesproken heeft: Ik zal onder hen wonen en wandelen, en Ik zal hun God zijn en zij zullen mijn volk zijn. Daarom gaat weg uit hun midden, en scheidt u af, spreekt de Here, en houdt niet vast aan het onreine en Ik zal u aannemen/ (2 Cor. 6: 16, 17).
• "En ik bid, dat uw liefde nog steeds meer overvloedig moge zijn in helder inzicht en alle fijngevoeligheid om te onderscheiden waarop het aankomt" (Fil. 1: 9).
• Jezus Christus is onze enige kracht (Hab. 3: 19, Ps. 28: 7, Deut. 8: 18, Ex. 15: 2, Op. 5: 13, 2 Petr. 1: 3, 1 Petr. 3: 22, 1 Tim. 1: 12; Fil. 4: 13, 1 Cor. 1: 24, 2 Cor 12: 9, Ef. 1: 19, 3: 16, 4: 16). 

10. Mogelijke gevolgen van je inlaten met vormen van occultisme
Tot slot noemen we nog enkele mogelijke gevolgen die in diverse boeken en artikelen worden genoemd:

• Geen zin in Bijbellezen.
• Vermindering en kwijtraken van het gebedsleven.
• Geestelijke betovering, en verblinding voor de waarheid van Gods Woord.
• Ongevoeligheid voor de leiding van de Heilige Geest.
• Gebrek aan onderscheidingsvermogen.
• Onverschilligheid ten aanzien van zonde.
• Psychische klachten zoals angst, onrust, depressie, zelfmoordgedachten.
• Last krijgen van paranormale verschijnselen.

Dus houdt u niet bezig met wat u van God afleidt of afhoudt.
 
11. Literatuur (o.a. websites over klankschalen)
1. Ananda, Klankschalen. Bron: klankstalen - Ananda Nieuwetijdswinkel.
2. Fleur Baxmeier, Massage voor de geest. Het klankschaal-effect. Bron: +Gezond, oktober 2023, pp. 66 t/m 71.
3. Conny Coppen, Chinese Geneeskunde: schoon je organen energetisch op met de 6 helende klanken. Bron: Chinese Geneeskunde: schoon je organen energetisch op met de 6 helende klanken - Inspirerend Leven4. Drakenpoort, De vijf helende klanken. Bron: Helende klanken – Drakenpoort)))))5. Linda van Gaal, ……. Bron: kom volledig tot rust op de klanken van een klankschaal - Linnerkracht6. Sophie Golbach De kracht achter klankschalen (en frequenties). Bron: Dit is de kracht van klankschalen en frequenties - Bedrock
7. Holistisch Centrum Brabant, Klankschalen therapie. Bron: Klankschalen therapie - Holistisch Centrum Brabant (holistischcentrum-brabant.nl)8. Eva Rudy Jansen, Klankschalen, Tingsha’s, Bel en Dorje. Werking en gebruik.
9. Melanie, Wat zijn klankschalen? Bron: https://www.happywithyoga.com/ontspanning/klankschalen/#Klankschaal%20Meditatie%20of%20Klankreis?
10. Presspassblog, Gevaren van klankschalen: mythen en mogelijke bijwerkingen. Bron: Gevaren van klankschalen: mythen en mogelijke bijwerkingen (presspassblog.com)11. Reiki Wereldwijd. Klankschaal Kiezen en Gebruiken, Zo Doe je Dat! Bron: Klankschaal Kiezen en Gebruiken, Zo Doe je Dat! - Reiki Wereldwijd12. Jeanne Ruland, Rituelen en magische voorwerpen. 13. Ruud van de Ven, Genezing uit het Oosten. Voorhoeve, Utrecht, 2011
14. Marieke Wiersma, Tibetaanse klankschalen voor diepe ontspanningKlankschalen; de oorsprong, het gebruik en effect - Yogashop
15. Marieke Wiersma, Ohm Chanten bij Yoga. Dit is de Betekenis van het Symbool. Bron: Ohm Teken, Wat Betekent dit Symbool bij Yoga? - Yogashop16. Wikipedia, Klankschaal. Bron: Klankschaal - Wikipedia
17. Bianca Witteveen. De Klankhoeve. Bron:  Home - De Klankhoeve
18. Gerard Feller e.a., Tovenaars van de 20ste eeuw. Gezondheid en de ‘new age’. Een kritische behandeling van ‘”moderne” alternatieve therapieën., Gideon, Hoornaar, 1995
19. Rianne van der Smitte, Als het licht duisternis is… een aangrijpend getuigenis en onthullende feiten over new age en occultisme, Gideon, Hoornaar, 1992
20. Gerard Feller, Elektrosound farmaceutica, 1992
21. Roelof Ham, (Genees)krachtige stenen?