Het wonder van de maagdelijke geboorte van Jezus Christus
Door Piet Guijt
Inhoudsopgave
1. Inleiding
2. Maagdelijke geboorte
3. Welke argumenten worden zoal gehanteerd om de maagdelijke geboorte te ontkennen of te verwerpen?
a.‘Maagd of jonge vrouw?’
b.‘Er zijn tegenstrijdigheden in het bijbelse verhaal’
- ‘Jezus heeft nooit letterlijk gezegd, dat Hij uit een maagd geboren is’
e.Geloof in de maagdelijke geboorte is niet nodig’
4. Is de maagdelijke geboorte biologisch onmogelijk?
5. Een legende of mythe?
6. Argumenten die de realiteit van de maagdelijke geboorte ondersteunen
7. Vragen over het hoe van de bovennatuurlijke conceptie
8. Conclusies en opmerkingen
9. Literatuurlijst
1. Inleiding
De maagdelijke geboorte van Jezus Christus, zoals is verkondigd door de evangelisten Mattheus (1: 18, 20, 23) en Lukas (1: 27) is al vanaf de eerste eeuw onder vuur komen te liggen en vaak tot legende verklaard (1). Vooral in de laatste twee eeuwen is dit wonder (een fysieke gebeurtenis met een bovennatuurlijke oorzaak) in twijfel getrokken. Mede door de (zogenaamde) Verlichting kunnen vele mensen het kennelijk niet meer geloven. Ook gelooft een deel (50%!) van de christenen er niet meer in (8). Mede door de Bijbelkritiek zijn er ook theologen die de maagdelijke geboorte ontkennen omdat zij of van mening zijn dat het niet mogelijk zou zijn of dat zij denken dat het ook niet zo belangrijk zou zijn voor het geloof in het verlossingswerk van Jezus Christus. Zo zien we dat er geknaagd wordt aan de fundamenten van het christelijk geloof.
We zullen in dit artikel diverse opvattingen erover bespreken en beoordelen in het licht van de Bijbel. Allereerst zullen we bezien welke argumenten worden aangevoerd om de maagdelijke geboorte in twijfel te trekken, en deze argumenten weerleggen. Daarna zullen we kijken naar argumenten en overwegingen die het geloof in de maagdelijke geboorte ondersteunen. Tenslotte zullen we een conclusie weergeven.
2. Maagdelijke geboorte
De term ‘maagdelijke geboorte’ van Jezus is de term die doorgaans gebruikt wordt. Men verstaat eronder, dat Jezus werd geboren zonder dat er bij de conceptie geslachtsgemeenschap tussen man en vrouw (i.c. Jozef en Maria) heeft plaatsgevonden. Omdat we door de ontwikkeling van de techniek de ivf-methode kennen, zou er ook aan moeten worden toegevoegd, dat er geen zaad van een man (i.c. Jozef) aan te pas is gekomen. In het geval van Maria is sprake geweest van een bovennatuurlijk ingrijpen van God.
Eigenlijk is ‘maagdelijke geboorte’ geen goede omschrijving, want het gaat namelijk om de conceptie van Jezus in de moederschoot van Maria zonder tussenkomst van een (mannelijk) mens. Bovendien is het zo dat bij er de geboorte geen sprake meer is van een maagdenvlies.
Voordat we ingaan op argumenten om al of niet in het gegeven van de maagdelijke geboorte (bij de mens) te geloven, willen we nog wijzen op het in de natuur soms voorkomende verschijnsel van de maagdelijke voortplanting of biologische partho-genese (samenvoeging van de Griekse woorden 'maagd' en 'geboorte') (34, 12). Dit wil zeggen dat voortplanting kan plaatsvinden zonder seks of bevruchting door een mannetje, namelijk bij sommige planten (apomixie) en bij bepaalde diersoorten zoals bijv. kevers, kalkoenen, (zaag)vissen, hagedissen, salamanders, varanen, en dat nieuw (vrouwelijk) leven geboren wordt vanuit een ‘maagd’ (21, 33, 12, 19). Deze maagdelijke vrouwtjes leggen spontaan eitjes, die zich ook spontaan, dus zonder normale bevruchting door een man, gaan delen. Het nadeel is dat het kroost een exacte kopie is van de moeder omdat een eicel altijd alleen maar X-chromosomen bevat (35), en dat gaat ten koste van de genetische variatie en het vermogen tot aanpassing (33). Parthogenese kan dus nooit een mannelijke nakomeling voortbrengen en heeft dus niets te maken met Maria en Jezus, want dan zou Jezus een meisje hebben moeten zijn (21).
3. Welke argumenten worden zoal gehanteerd om de maagdelijke geboorte te ontkennen of te verwerpen?
Er zijn diverse (soorten) argumenten te noemen. We zullen ze een voor een bespreken en weerleggen.
a. ‘Maagd of jonge vrouw?’
Men wijst op Jes. 7: 14 (“Daarom zal de Here zelf u een teken geven: Zie, de jonkvrouw zal zwanger worden en een zoon baren; en zij zal hem de naam Immanuel geven”) waar het Hebreeuwse woord ‘almah’ niet ‘maagd’ betekent, maar ‘jonge vrouw’. En een jonge vrouw hoeft niet perse een maagd te zijn. Als Jesaja een maagd bedoeld had, dan zou hij het Hebreeuwse woord ‘betoellah’ (bethulah, bethoela) gebruikt moeten hebben. We zien dat nieuwe Bijbelvertalingen ontstaan (bijv. NBV, Groot Nieuws), die bij Jesaja 7: 14 in plaats van ‘maagd’ de vertaling ‘jonge vrouw’ schrijven.
Waarom is deze opvatting onjuist? Allereerst moet erop gewezen worden dat het Hebreeuwse woord ‘almah’ inderdaad met ‘jonge vrouw’ (op huwbare leeftijd) kan worden vertaald. Maar in die tijd werd het als vanzelfsprekend beschouwd dat een jonge vrouw een maagd was en ongetrouwd! (20, 8). Het wordt bevestigd door de vertaling van het Hebreeuwse woord ‘almah’ naar het Griekse woord parthenos = maagd zoals we zien in Matt. 1: 23 (20). Opmerkelijk is dat deze vertaling unaniem door de 70 joodse godgeleerden, die de Griekse vertaling van het Oude Testament, de Septuaginta, opgesteld hebben, gekozen werd voor het woord ‘almah’ (37). Ook kan erop gewezen worden dat Jesaja bewust niet het woord ‘betoellah’ heeft genomen omdat dat woord niet alleen maagd kan betekenen, maar ook getrouwde vrouw (20). En van Maria weten we dat zij ten tijde van de bovennatuurlijke conceptie niet getrouwd was. Tenslotte moet bedacht worden dat een jonge vrouw die zwanger wordt, voor niemand een teken zou zijn. De maagdelijke geboorte is juist een teken om de aandacht op iets te vestigen. In Jezus vindt de belofte van 2 Sam. 7: 12-16, dat God Hem de troon van Zijn vader David zou geven, haar vervulling (15). Tenslotte wijzen we erop dat Jozef geen gemeenschap had met Maria voordat Jezus geboren werd (Matt. 1: 20).
Wat Jes. 7: 14 betreft, wordt door sommigen, die de maagdelijke geboorte ontkennen, ook nog aangevoerd, dat de profetie uit haar context is gerukt. “Wie ook de context leest, ziet dat het hier om een teken gaat aan Achaz, koning van Juda, dat hij niet verslagen zal worden door de koningen Resin en Pekach. De naam Immanuël, God met ons, bevestigt deze belofte van God. Jezus' geboorte is ongeveer zeven eeuwen te laat voor dit teken” (3).
Het ontgaat deze critici dat een profetie een aantal gedeeltelijke vervullingen (anders gezegd: twee of meer ‘lagen’) kan hebben! Pas 700 jaar later werd de ware belofte vervuld (20). De geboorte van de Here Jezus krachtens het Woord uit Mattheus is de diepere vervulling van Jesaja 7 (27).
b. ‘Er zijn tegenstrijdigheden in het bijbelse verhaal’
Een atheïst vindt het vreemd dat in Mattheus 1 en Lucas 3 wel de genealogie van Jozef wordt genoemd, terwijl volgens de Bijbel Jozef niet de vader van Jezus is! De maagdelijke ontvangenis maakt een bloedlijn via Jozef onmogelijk, aldus deze schrijver (3). Ook de gnosticus/esotericus Hans Stolp (30) gelooft niet in de realiteit van de maagdelijke geboorte en zegt: “Het zou toch wel heel vreemd zijn om een stamboom van Jezus te geven die niet juist is, omdat Jezus geen kind van Jozef zou zijn en Jozef niet de natuurlijke vader van Jezus is. Dan had het meer voor de hand gelegen om een stamboom van Maria, zijn moeder te geven. Alleen dit gegeven al zet ons aan het denken” (30). “Daar komt nog bij dat iemand als Paulus van Jezus zegt, dat Jezus geboren is uit een vrouw (Gal. 4: 4). Hij zegt dus niet, dat Jezus uit een maagd geboren is”, aldus Stolp (30).
Allereerst kan worden opgemerkt dat Gal. 4: 4 erover spreekt dat God Zijn Zoon zond! En voorts dat de redenering van Stolp niet juist is. Dat het geslachtsregister van Jozef wordt genoemd, is helemaal geen aanwijzing ervoor dat Jozef de verwekker en vader van Jezus zou zijn, maar heeft een geheel andere reden. Namelijk om aan te geven dat Jozef stamde uit het geslacht van koning David. Mattheus noemt Jezus zelfs ‘zoon van David’. God had aan David beloofd dat er in eeuwigheid iemand op de troon van David zou zitten (2 Sam. 7: 14-16). Petrus verwijst ernaar in zijn Pinkstertoespraak (Hand. 2:30). Uit Jer. 22: 30 weten we, dat het geen natuurlijke nazaat van koning Jojakin kon zijn (11). Maar dat sluit op zich nog niet uit dat de zoon van een andere koning een natuurlijke nazaat zou kunnen zijn. Echter feitelijk is er na koning Sedekia, een oom van Jojakin, geen koning van Israël meer geweest, dus kon er geen nazaat van een aardse koning op de troon van David komen. We kunnen daarbij nog wijzen op Jer. 24: 8 t/m 10. Indien Jezus een menselijke vader had gehad, had Hij nooit de troon van David kunnen erven! Het zaad moet dus bovennatuurlijk zijn (ook al lijkt Rom. 1: 3 [“Zijn Zoon, Die geworden is uit het zaad van David, naar het vlees”] iets anders te suggereren). God Zelf neemt de lijn van David nu op om deze voort te zetten door middel van de bovennatuurlijke conceptie van Jezus in Maria. Bij de aankondiging door de engel Gabriël dat Maria zwanger zou worden van Jezus, werd aan haar verteld dat Hij de troon van Zijn vader David zou krijgen (Luc. 1: 30-33). Jezus zou in geestelijke zin en tot in eeuwigheid als koning zitten op de troon van David, die in de natuurlijke wereld daarvan een beeld was. Iets dergelijks kan men ook zeggen van het eeuwig priesterschap van Jezus naar de orde van Melchisedek (Ps. 110: 4; Hebr. 5: 6; 7: 11, 17), waarvan het Levitische en tijdelijke priesterschap naar de ordening van Aäron een schaduwbeeld was.
Er is nog een andere reden dat God bij een vrouw uit het menselijk geslacht (daarom spreekt Paulus in Gal. 4: 4 over een vrouw als vertegenwoordiger van het menselijk geslacht) een zoon verwekte (Ps. 2: 7) of geboren deed worden om deze als mens en Verlosser te laten optreden door Zijn lijden en sterven aan het kruis van Golgotha. De in zonde gevallen mensheid had zelf de duivel toegelaten door niet te gehoorzamen aan Gods gebod om niet te eten van de boom van kennis van goed en kwaad (Gen. 2: 17; 3: 1-7), en kon nu door geloof in het verzoenend offer van Jezus de Heilige Geest ontvangen, die aan de gevallen mens(heid) de kracht zou geven om zich in Jezus’ Naam te ontworstelen aan de macht van satan en de schepping weer terug te geven aan de rechtmatige eigenaar, namelijk God de Schepper.
Dan wordt er soms (3) nog een ander punt genoemd om de maagdelijke geboorte in twijfel te trekken. Lucas zou zichzelf tegenspreken als hij de ene keer (Luc. 1: 35) zegt dat Jezus door de Heilige Geest is verwekt en dat God de Vader van Jezus is, terwijl in Luc. 2: 33, 43 en 48 gesproken wordt over Zijn vader Jozef en Zijn moeder Maria, of: Zijn ouders. Maar in die teksten gaat het om de ‘juridische’, wettige kant. Jozef was niet de biologische vader, maar wel de wettige vader van Jezus.
Men wijst soms ook op Rom. 1: 3 waar Paulus schrijft: “aangaande Zijn Zoon gesproten (lett.: geworden) uit het geslacht van David naar het vlees”. En daaruit concludeert men dan (ten onrechte) dat Jozef, die uit het geslacht van David was, de vader van Jezus zou zijn geweest. Zie de verklaring hierboven. Jezus was de vervulling van de belofte die zowel in het Oude Testament (o.a. Ps. 89: 4 en 5; Jes. 9: 5 en 6, 11: 1; Jer. 23: 5 en 33: 14-18; Ez. 34: 23, 24 en 37: 24) als in het Nieuwe Testament (o.a. Luc. 1: 32 en 33; Hand. 2: 30; Openb. 5: 5 en 22: 16) voorzegd is.
c. ‘Jezus heeft nooit letterlijk gezegd, dat Hij uit een maagd geboren is’
Maar Jezus noemde nooit Jozef als Zijn vader. Wanneer Hij spreekt over Zijn Vader, dan heeft Hij het steeds over God de Vader. Ook Johannes 6: 51 laat zien dat Zijn afkomst uit de hemel is: “Ik ben het levende Brood, dat uit de hemel neergedaald is…”.
d. ‘Het gaat om een geestelijke ontwikkeling, om innerlijke processen’
Een theosoof meent dat het bij de maagdelijk geboorte zou gaan om een tweede, innerlijke geboorte van verlossers die geboren worden uit de Moeder, de innerlijke heilige geest (32). Het klinkt heel mooi en er lijkt een zekere gelijkenis te zijn met wat wij als christenen kennen over de wedergeboorte door geloof in het verlossingswerk van Jezus aan het kruis van Golgotha en de doop in de Heilige Geest.
Maar wat men zegt is geen argument voor het ontkennen van de fysieke maagdelijke conceptie en geboorte van Jezus. Jezus is gekomen in het vlees, en wel om als Lam van God het offer te brengen voor onze verlossing. De Bijbel wijst de juiste volgorde: eerst de komst van Jezus, de Zoon van God in het vlees, dan ons geloof in Hem en Zijn offer en daardoor de wedergeboorte van de gelovige.
Door te wijzen op geestelijke processen in het innerlijk van een mens (wat op zich terecht is), gaat men voorbij aan de feitelijke, fysieke geboorte van Jezus, die de basis is van een geestelijke groei onder leiding van de Heilige Geest. De theosoof meent abusievelijk dat wedergeboorte van een mens mogelijk is zonder geloof in het verzoenend offer van Jezus Christus. De processen, die de theosofen bedoelen, zijn processen waarbij de Heilige Geest niet betrokken is (omdat die alleen betrokken is bij die mensen die in Jezus als hun Verlosser geloven).
Zoals hiervoor gezegd, Jezus noemde God Zijn Vader, maar ook wij als christenen mogen God onze hemelse Vader noemen. Maar er is een groot verschil. Jezus is geboren door een scheppend wonder van de Heilige Geest in de moederschoot van Maria en had al bij Zijn fysieke geboorte God als Zijn Vader. Wij echter hebben een aardse vader (en moeder) en kunnen alleen door wedergeboorte God als onze geestelijke en hemelse Vader hebben. Wij zijn door geloof in Jezus opnieuw geboren, van boven geboren. Wij zijn dan kinderen van God geworden (Joh. 1: 12).
Het is wel frappant, dat degenen die niet in Jezus als de beloofde Verlosser geloven, het beter denken te weten dan de Bijbel, want zij menen dat men de maagdelijke geboorte niet als een fysieke gebeurtenis moet zien, maar als een aanwijzing van iets geestelijks of iets bijzonders.
e. ‘Geloof in de maagdelijke geboorte is niet nodig’
Sommige theologen zijn van mening dat het niet nodig is om te geloven in de maagdelijke geboorte. Volgens hen gaat het niet om het biologische wonder, maar om de gedachte die erin uitgedrukt is, namelijk dat Jezus van goddelijke oorsprong is (34). De bekende hervormde hoogleraar Berkhof stelt in zijn standaardwerk Christelijk geloof dat het spreken over de maagdelijke geboorte alleen maar een symbolische manier is om te zeggen ‘dat Jezus, de Zoon bij uitstek, niet door de mens kan worden verwekt’. Theologisch gesproken dan. Want biologisch gezien was Jezus volgens Berkhof gewoon de zoon van Jozef (29). Hiertegen kan worden opgemerkt dat de uitspaken van Berkhof strijdig met elkaar zijn. Immers wat uit twee mensen is geboren, is niet van goddelijke oorsprong.
Ook de rooms-katholieke theoloog Joseph Ratzinger (van 2005 tot 2013 paus Benedictus XVI) bestrijdt in zijn boek Introduction to Christianity (pag. 274/275) de opvatting dat Jezus de biologische Zoon van God is. “Volgens het geloof van de kerk rust het zoonschap van Jezus niet op het feit dat hij geen menselijke vader had. De leer van Jezus’ goddelijkheid wordt niet aangetast als Jezus het resultaat van een normaal huwelijk zou zijn geweest. Want het Zoonschap waarover het geloof spreekt is niet een biologisch maar een ontologisch feit, niet in tijd, maar in Gods eeuwigheid”. Dus is volgens Ratzinger het zoonschap van Jezus niet afhankelijk van de maagdelijke geboorte (34, 29).
Allereerst moet worden opgemerkt, dat zijn opvatting in strijd is met het (overigens niet bijbels te funderen) rooms-katholieke dogma van de onbevlekte ontvangenis van Maria, dat meent dat zij vrijgesteld was van erfzonde om te voorkomen dat Jezus bij Zijn geboorte zondig zou zijn. Bovendien zaagt deze theoloog de poten onder de stoel weg waarop hij zit. Immers indien Jezus een op natuurlijke wijze verwekt kind van Jozef en Maria zou zijn geweest, dan zou hij nooit de Zoon van God, de zondeloze Verlosser, kunnen zijn geweest.
En al is het zo dat ook wij als christenen (die een aardse vader en moeder hebben) zonen van God kunnen worden als wij (na onze wedergeboorte) worden geleid door de Heilige Geest (Rom. 8: 14), en dat ons ‘zoonschap’ niet afhankelijk is van een fysieke maagdelijke geboorte, dan nog kan men er niet uit afleiden, dat ook Jezus ‘dus’ op natuurlijke wijze zou zijn verwekt.
f. Historiciteit van Jezus wordt betwijfeld
De meest extreme vorm van ontkenning van de maagdelijke geboorte is de totale ontkenning van de historiciteit van het bestaan van Jezus. Deze opvatting is zo absurd en onzinnig (vergelijk het met het ontkennen van de holocaust of van het feit dat de aarde rond is), dat wij niet de moeite nemen deze te weerleggen. We beperken ons tot de opmerking dat als Jezus niet zou hebben bestaan, Hij dus ook niet aan een kruis op Golgotha zou zijn gestorven en Hij dus ook geen verlossing zou hebben gebracht.
4. Is de maagdelijke geboorte biologisch onmogelijk?
Ook al geeft de Bijbel heel summier en zonder verdere uitleg aan dat Jezus Christus niet is gekomen via de natuurlijke weg van conceptie, maar door een wonderlijke bovennatuurlijke conceptie, namelijk door de Heilige Geest, ontkennen wetenschappers de maagdelijke geboorte van Jezus, omdat zij menen dat het biologisch onmogelijk is.
Waarom zou de maagdelijke conceptie of de bovennatuurlijke conceptie niet mogelijk zijn? Wie zijn wij om te denken dat God zoiets niet zou kunnen doen? Gaat Gods kunnen niet ver uit boven wat wij van de biologie weten en begrijpen? Deed Jezus dan geen wonderen door de kracht van de Heilige Geest? Zou de Schepper van het gehele universum en nota bene ook van de gehele mens, niet in staat zijn om op bovennatuurlijke wijze in Maria’s schoot een eicel te bevruchten? (of hoe het ook gegaan zou kunnen zijn; zie verderop). Trouwens, is de zgn. natuurlijke conceptie en geboorte niet net zo’n gigantisch groot wonder, ook al vinden we dat ‘normaal’? Dat uit een minuscuul zaadcelletje en een eicel (in beide alle benodigde informatie opgeslagen!!!!!) een compleet mens tevoorschijn kan komen? En wat zou men dan moeten denken van de opstanding van Jezus uit de dood en het verschijnen van Jezus in een verheerlijkt lichaam, dat niet is onderworpen aan de natuurwetten zoals wij die kennen? Moeten ook die bovennatuurlijke verschijnselen dan maar ontkend worden omdat wij te beperkt en te bekrompen zijn om die te begrijpen? Immers, waarom zouden er niet meer dan de voor ons bekende dimensies zijn waardoor het voor onze beoordeling ‘onmogelijke’ bovennatuurlijke voor God volkomen ‘natuurlijk’ is? En moet dan ook maar het bestaan van God ontkend worden, zoals ‘intelligente’ mensen als professor Herman Philipse doen, omdat hij alleen maar uitgaat van wat zichtbaar en meetbaar is, en de geestelijke wereld volledig buiten beschouwing laat en omdat God niet binnen zijn beperkte denkkader past? In dit verband kan men denken aan wat Ps. 14: 1 en 53: 1 zegt. “Bij mensen is het [wonder] onmogelijk, maar niet bij God; want alle dingen zijn mogelijk bij God” (Marc. 10: 27; Matt. 19: 26). “Er is geen doorgronding van Zijn verstand” (Jes. 40: 28). Als God zegt dat Hij niet te begrijpen is, waarom beginnen we er dan aan? Waarom willen we God verklaren? De Bijbel waarschuwt niet voor niets voor de ‘valselijk genaamde wetenschap’ (1 Tim. 6: 20 STV). “Want het ‘dwaze’ van God is wijzer dan de mensen” (1 Kor. 1: 25a).
De vraag is of de gemeenschappelijk achtergrond van twijfel aan de maagdelijke geboorte niet is het ongeloof in of de ontkenning van het bovennatuurlijke (8). Het gaat om de vraag of je leeft vanuit je verstand of vanuit geloof. Wat of wie is de baas?
5. Een legende of mythe?
Sommigen zijn van mening dat het verhaal van de maagdelijke geboorte niet letterlijk moet worden opgevat, maar dat het zou gaan om een legende of mythe, die achteraf is toegevoegd. Deze legende zou zijn ontleend aan een in heidense culturen veelvoorkomend mythologisch concept, namelijk een kind geboren uit een god enerzijds en een menselijke vrouw anderzijds. Voorbeelden daarvan zijn de farao's, Plato, keizer Augustus, Alexander de Grote, Apollonius, Perseus, Horus en Hercules (de zoon van een aardse vrouw en de oppergod Zeus). “Ook sommige Bijbelwetenschappers benadrukken met graagte dat zulke verhalen van een maagdelijke geboorte in de antieke wereld regelmatig werden gebruikt om de speciale status van allerlei beroemde personen te benadrukken. De Grieken en de Romeinen kenden bovendien verhalen van goden die mensenmeisjes bezwangerden” (29).
Veel moderne theologen verwerpen de maagdelijke geboorte van Jezus als historisch feit. “Vanuit het historische perspectief vinden zij legendevorming veel aannemelijker als verklaring voor de evangelieverhalen dan dat iets onwaarschijnlijks zoals de maagdelijke geboorte echt is gebeurd” (34). Volgens hen gaat het niet om het biologische wonder, maar om de gedachte die erin uitgedrukt is, namelijk dat Jezus van goddelijke oorsprong is (mijn vraag hierbij is: hoe dan?). “De maagdelijke geboorte is een verklaring achteraf die ontstaan is (zou zijn) uit het geloof van de vroege christenen dat Jezus de Zoon van God was. Met de maagdelijke geboorte wilden zij uitdrukken dat Jezus al vanaf het begin de Zoon van God was” (34).
Het gegeven dat in andere culturen soortgelijke verhalen aanwezig zijn, is echter op zich geen argument om de bovennatuurlijk conceptie van Jezus in twijfel te trekken. Immers in de geestelijke wereld was de duivel ermee bekend dat er later de ware Verlosser zou komen, en heeft hij andere culturen met die gedachte geïnspireerd, teneinde het unieke van de conceptie, kruisdood en opstanding van Jezus te doen ontkennen. Het feit dat in allerlei culturen en mythologen dit idee voorkomt, wil niet zeggen, dat de maagdelijke geboorte van Jezus geen bovennatuurlijk feit was.
Lalleman (17) wijst nog op het volgende. Allereerst gaat het bij de andere verhalen niet om maagdelijke geboorten. De meeste moeders waren gewoon getrouwd. “Bovendien was het morele gehalte van de meeste van deze mythen niet hoog. De God en Vader van Jezus Christus is totaal anders dan de wellustige Griekse en Romeinse goden. De meeste beroemdheden en helden werden verwekt door slangen, zonnestralen en op andere wonderlijke manieren, maar de verhalen leggen geen nadruk op de maagdelijkheid van de moeders. Het woord ‘maagd’ wordt dan ook niet gebruikt in de heidense bronnen, maar alleen door christelijke lezers – en dat is behoorlijk misleidend, omdat het in de mythen niet werkelijk om maagden gaat” (17). Verder is het zo dat de meeste figuren die door een wonder zouden zijn geboren, nooit hebben bestaan omdat het gaat om goden en halfgoden. “En daarbij komt nog dat slechts zelden de verwekking van een historisch persoon aan een wonder wordt toegeschreven. Voorbeelden zijn Alexander de Grote, over wie we echter alleen tegenstrijdige en late verhalen hebben, en keizer Augustus. Augustus werd in 63 v. Chr. geboren, maar het verhaal over zijn wonderlijke geboorte vinden we pas in de tweede eeuw bij de historicus Suetonius. Vergelijk dat met de evangeliën, die al geschreven werden toen de ooggetuigen nog leefden!” (17). Tenslotte concludeert Lalleman dat het niet aannemelijk is dat de geboorteverhalen in de evangeliën beïnvloed zijn door de heidense mythologie, maar dat eerder het omgekeerde het geval is.
Schinkelshoek reageert nog op de opvatting van mensen die de maagdelijke geboorte ontkennen, dat de evangelie-schrijvers hun verhaal zouden hebben ontleend aan het gegeven dat de Grieken en de Romeinen verhalen kenden van goden die mensenmeisjes bezwangerden met de terechte opmerking: “dat moeten die eerste (Joodse) christenen toch ook beseft hebben! Een Grieks verhaal verzinnen om Jezus’ bijzondere afkomst te onderstrepen, daar zou je in de Joodse wereld nóóit aan beginnen. Dat zou het evangelie in eerste instantie eerder hebben gehinderd dan geholpen” (29). Bovendien tonen de verhalen van de twee evangelisten geen spoor van de invloed van de Hellenistische wereld waarin seksuele omgang tussen goden en mensen niet ongebruikelijk was. Bovendien spreken die Hellenistische parallellen nergens van een maagdelijke geboorte. Het gaat bij de evangelisten om een bovennatuurlijk ingrijpen van God, de Schepper” (28).
Een humanist/atheïst meent dat het (zelfs) ongepast is om de maagdelijke geboorte historisch te noemen, laat staan ‘biologisch’, want daardoor zou de bedoeling en waarheid van het verhaal kapot worden gemaakt. Volgens deze schrijver is het niet de bedoeling van de vertellers om een gynaecologisch wonder te rapporteren, maar om Jezus te belijden als de messiaanse Zoon van God en bij het allereerste begin van zijn leven te wijzen op de goddelijke oorsprong van zijn persoon (4). Daarop kan worden geantwoord, dat juist omdat Jezus de Zoon van God is, wiens komst al eeuwen daarvoor voorzegd was, Hij niet de zoon van twee gewone mensen kan zijn. De goddelijke oorsprong van Jezus kwam juist vanwege het feit dat Zijn conceptie op bovennatuurlijke wijze geschiedde.
Tenslotte kan worden opgemerkt dat, als het zo zou zijn als wordt gesuggereerd, namelijk dat het bijbelse verhaal van de maagdelijke geboorte achteraf is toegevoegd (is verzonnen), men dan in conflict komt met andere punten, zoals wij in de volgende paragraaf zullen toelichten.
6. Argumenten die de realiteit van de maagdelijke geboorte ondersteunen
We gaan nu uit van een andere invalshoek. En vervolgens: welke argumenten kunnen worden aangevoerd om in te zien dat het nodig is om de maagdelijke geboorte vast te houden?
1. Als de (bovennatuurlijke) maagdelijke conceptie niet waar zou zijn, dan zou Maria gelogen hebben tegen de engel door te zeggen dat zij geen geslachtsgemeenschap met een man gehad heeft, en zou Maria zelfs overspel hebben gepleegd. Immers Jozef wilde van Maria scheiden toen hij bemerkte dat Maria kennelijk zwanger was, en niet van hem. Jezus zou dan een bastaard, een onwettig kind, een buitenechtelijk kind, zijn. Vooral heidense schrijvers, die zich tegen het vroege christendom keren, spreken over een geheime relatie die Maria vóór haar huwelijk met Jozef zou hebben gehad. Ze noemen zelfs de naam van een Romeinse soldaat om wie het zou gaan (29). Maar als Maria geen maagd was geweest toen ze met Jozef in ondertrouw was, was ze, naar de maatstaf van die tijd, zondig (37). Volgens de wet zou dat zelfs een reden zijn om haar te doden (Lev. 20: 10) (11). Daarom verschijnt een engel Jozef in een droom (Matt. 1: 20 t/m 23). Daarna lezen we dat Jozef met Maria trouwde, maar tot aan de geboorte van Jezus geen gemeenschap met haar had (Matt. 1: 24 en 25).
2. Als Maria geen maagd was, en er geen andere man in het spel was, zou Jozef de natuurlijke vader geweest moeten zijn. Maar dan zou de engel Gabriël zich vergist hebben.
“Als Jezus gewoon de zoon van Jozef was, is het onbegrijpelijk dat Mattheus en Lukas allebei met zo’n bijzonder verhaal op de proppen kwamen. Een maagdelijke geboorte verzinnen bij een keurig huwelijk van wetsgetrouwe Joden lijkt een slechte basis voor een verheerlijking van Jezus” (29). Hieruit blijkt dat Jezus niet moet worden gezien als natuurlijke zoon van Jozef en Maria.
3. Als Jozef de biologische vader van Jezus zou zijn geweest, dan zou Jezus een leugenaar zijn als Hij zegt dat God Zijn Vader is en dat Hij de eniggeboren Zoon van God is. En Jezus heeft Zelf nooit Jozef als Zijn Vader aangewezen (11). De Here Jezus Christus ontkende Zelf dat Hij een menselijke vader had. Toen Maria zei: “Zie, uw vader en ik zoeken U met smart!”, zei Hij tot hen: Waarom hebt gij naar Mij gezocht? Wist gij niet, dat Ik bezig moet zijn met de dingen mijns Vaders? (Luc. 2: 48b en 49). De stiefvader van Jezus was timmerman, en toen Hij bovengenoemde zin sprak, was Hij in de tempel” (Luc. 2) (11). En God Zelf sprak: “Gij zijt Mijn Zoon, de geliefde, in U heb Ik Mijn welbehagen” (Luc. 3: 22).
“Bovendien spreekt Jezus spreekt tegen de religieuze leiders van Zijn tijd: ‘Hoe kan David Hem dan door de Geest zijn Here noemen, als hij zegt: De Here heeft gezegd tot mijn Here: Zet U aan mijn rechterhand, totdat Ik uw vijanden onder uw voeten gelegd heb. Indien David Hem dus Here noemt, hoe kan Hij dan zijn zoon zijn?’ (Matt. 22: 43-45). Geen enkele Joodse vader zou zijn zoon ‘Here’ noemen!” (11).
De benaming ’Zoon van God’ maakt duidelijk wie Jezus is: niet de zoon van Jozef maar de Zoon van God. Dit is het wat Petrus erkent: U bent de Zoon van God (Matt. 16: 16). En dit is het ook waarom de geboorteverhalen onmisbaar zijn in het evangelie. Omdat Maria’s zoon God tot Vader heeft, is Hij niet alleen mens maar ook God (1).
4. “Als er geen sprake zou zijn van een (bovennatuurlijke) maagdelijke conceptie, dan zou Jezus net zo’n mens zijn als wij allemaal, besloten onder de zonde, en zou Hij niet in staat zijn geweest om onze zonden op Zich te nemen en die weg te dragen. De maagdelijke geboorte van Jezus Christus is dan ook het cruciale kenmerk van wat de Schrift over Jezus Christus laat zien”, “Immers, de maagdelijke geboorte bepaalt dat Jezus Christus een zondeloze natuur had. Indien Hij geen zonden op aarde gedaan had, maar wel een zondige natuur zou hebben gehad, had Hij nooit ook maar iemand kunnen redden” (11). Jezus was zonder zonden, Hij was het vlekkeloos Lam van God dat de zonden der wereld wegneemt (Joh. 1:29, 1 Petr. 1:19). “Want er is één God en ook één middelaar tussen God en mensen, de mens Christus Jezus, die Zich gegeven heeft tot een losprijs voor allen” (1 Tim. 2: 5).
5. Als de maagdelijke geboorte niet waar zou zijn, zouden de evangelisten leugenaars zijn en zouden zij (historisch) niet betrouwbaar zijn. Volgens moderne Bijbelwetenschappers gaat dit argument overigens niet op daar zij de historische betrouwbaarheid niet of minder van belang achten omdat zij van mening zijn dat het slechts zou gaan om het doorgeven van een gedachte, een essentiële boodschap. De vraag is wat de diepere achtergronden (kunnen) zijn van een dergelijke opvatting. In de vorige paragraaf hebben we er enkele genoemd.
7. Vragen over het hoe van de bovennatuurlijke conceptie
We hebben hiervoor diverse argumenten besproken die gehanteerd zijn om het bijbelse verhaal van de maagdelijke geboorte te ontkennen of te ondersteunen. Maar onder degenen die geloven in de maagdelijke geboorte, zijn er, met name biologen en theologen, die zich in de loop der eeuwen hebben afgevraagd wat zich zou kunnen hebben afgespeeld in de moederschoot van Maria. Normaliter begint een zwangerschap wanneer een eicel wordt bevrucht door een mannelijke zaadcel. Deze bevruchte eicel nestelt zich in de baarmoeder of uterus en zal zich later vormen tot 'embryo' en 'foetus'. Met andere woorden: hoe zou God de conceptie hebben gedaan? Daarbij gaat het o.a. om de vraag of bij de verwekking van Jezus een eicel van Maria was betrokken of niet. We zullen enkele mogelijkheden noemen:
A. God schiep iets volkomen nieuws, of een volledig bevrucht eitje in de baarmoeder van Maria. In dat laatste geval zou zij een draagmoeder zijn van het gecreëerde eitje (25). Dit is in zekere zin te vergelijken met het gebruik van in-vitrofertilisatie (IVF). Dit wordt hoogtechnologisch draagmoederschap genoemd, waarbij (zonder seksuele gemeenschap) de eicellen van de wensmoeder in het laboratorium worden bevrucht met het zaad van de wensvader. Het kind stamt dan niet af van de draagmoeder (36), die geen biologische moeder is maar wel de moeder die de foetus via de placenta heeft gevoed in de baarmoeder. Maar het unieke van de maagdelijke geboorte van Jezus is dat Hij geboren is "door de kracht van de Heilige Geest, zonder mans toedoen" (artikel 18 NGB). En dat kan van de methode van IVF uiteraard nooit gezegd worden, omdat dat plaatsvindt "met mans toedoen” (27).
B. De tweede mogelijkheid is dat God een eitje van Maria genetisch modificeerde (het veranderen van de X-chromosoom in een Y-chromosoom)(35). Immers dat zou ervoor hebben gezorgd dat er een jongetje geboren zou worden (25,7).
C. God heeft de eicel van Maria bevrucht door de Heilige Geest (25). Deze derde mogelijkheid is in zekere in te vergelijken met wat men de klassieke vorm van draagmoederschap noemt, ook wel laagtechnologisch draagmoederschap (kortweg: ltdm) geheten, waarbij de moeder via kunstmatige inseminatie bevrucht wordt met het zaad van de wensvader (36).
Bij deze drie mogelijkheden is door theologen de vraag gesteld hoe Jezus bij Zijn geboorte vrij kon zijn van de gevolgen van de zondeval zoals in Maria aanwezig. Had God in de mogelijkheid C Maria’s zonde-mutatie uit haar eicel verwijderd? (7). Of is het zo dat de overerving van zonde(geneigdheid) alleen via de man wordt doorgegeven? Het lijkt erop dat de zondige natuur van generatie tot generatie via de vader wordt overgedragen (Romeinen 5: 12, 17, 19). De overdracht van de zondige natuur werd dan door de maagdelijke geboorte omzeild (31). Overigens betreft de geboorte van Jezus uit een maagd niet alleen het aspect van vrij zijn van overerving van zonde(geneigdheid), maar dat God de Vader is. Teneinde de Zoon van God te zijn, moest Jezus door God verwekt zijn, en niet door een mens. En dat is het belangrijkste.
Uiteraard is er tijdens de zwangerschap een wisselwerking (via diffusie) tussen moeder en kind via de placenta. Voedingsstoffen en zuurstof worden door de moeder aan de foetus afgegeven, maar ook antistoffen. De afvalstoffen en koolstofdioxide worden door de foetus aan de moeder afgegeven. De placenta bestaat uit een moederlijk deel en een kinderlijk deel. Het moederlijke deel heeft zich ontwikkeld aan het baarmoederslijmvlies waar het embryo zich ingenesteld heeft. Het kinderlijke deel heeft zich ontwikkeld uit een deel van het embryo. Er zit een membraan tussen de twee, waardoor de bloedbanen van moeder en kind gescheiden blijven. Dat is nodig omdat de bloedgroep van de moeder en van de baby kunnen verschillen. Als de moeder bijvoorbeeld bloedgroep A heeft en haar man bloedgroep AB, dan kan de baby bloedgroep B krijgen. Bloedgroep A en B zijn niet met elkaar te verenigen, en dus zou het gezondheidsproblemen opleveren als de bloedsomlopen van moeder en baby verbonden waren (38). De bloedsomlopen van moeder en kind zijn dus onafhankelijk van elkaar en zijn beide autonoom! (13) In het Jodendom heeft de placenta een bijzonder betekenis, nl. de boom des levens (8, 38). Zie ook het artikel ‘(weder)Geboorte-analogieën’ (5).
Maar hoe de verwekking ook precies heeft plaatsgevonden, Jezus werd niet in zonde geboren. Dat wil zeggen, Hij had geen zondige natuur (Hebreeën 7: 26) (9). We kunnen ook nog wijzen op Luc. 1:35b: “daarom zal ook het heilige, dat verwekt wordt, Zoon Gods genoemd worden”. En Jezus werd tijdens Zijn leven geheiligd door Zijn Vader. En Hij heeft ook nooit gezondigd (2 Kor. 5: 21; 1 Petr. 2: 22) en kon daarom het vlekkeloos Lam zijn (1 Petrus 1: 19). “De Heilige Geest is scheppend en vernieuwend. Hij schept een nieuwe mens, in de wording van Jezus in Maria. Hij zorgt dat er een mens geboren wordt zónder de afwijkingen waarmee wij allen behept zijn” (19). “Jezus is de nieuwe Adam, het begin van een nieuw mensengeslacht met wél de goede gerichtheid. En dat kán niet op de natuurlijke manier, want dan komt er alleen maar de zoveelste mens zoals u en ik, schijnbaar vrij, maar gevangen in de zwaartekracht van het kwade. Jezus is de nieuwe mens, schepping van de Heilige Geest” (19).
8. Conclusies en opmerkingen
In dit artikel hebben we gezien dat de argumenten die worden gehanteerd om de maagdelijke geboorte (conceptie) te ontkennen, te weerleggen zijn of in elk geval geen ondersteuning geven voor het ontkennen ervan. Bovendien zijn er diverse argumenten aan te voeren om de maagdelijke geboorte van Jezus wél te aanvaarden. Het gaat niet om mythen maar om feiten. Zowel Matthéüs (1: 18, 20, 23) als Lukas (1: 27, 35) zeggen nadrukkelijk dat Jezus ontvangen was uit de Heilige Geest, en dat de maagd zwanger zal worden.
Helaas zijn er christenen die wel in Jezus als de beloofde Verlosser geloven, maar dat niet koppelen aan de noodzaak van de maagdelijke conceptie. Wel moet dan worden bedacht, dat de geloofsbasis smaller wordt en de boze meer kans krijgt om het allerheiligst geloof (Judas 1:20) te ondermijnen. Bovendien moeten zij bedenken dat dan ook de gedachte snel kan postvatten dat de opstanding slechts geestelijk moet worden opgevat. Als men de noodzaak van de maagdelijke conceptie ontkent, kan men niet anders dan in conflict komen met de Bijbel, en ontstaan er allerlei tegenstrijdigheden, die er niet zijn als men eenvoudig gelooft in wat de Bijbel zegt over de maagdelijke conceptie van Jezus.
Het Woord van God zegt eenvoudig, dat Jezus uit een maagd geboren is. “Conceptie, door een wonder tot stand gekomen. Waarom was dit nodig? Zonder maagdelijke geboorte zou het hele evangelie een platte natuurlijke, horizontale zaak zijn. We kunnen er niet omheen om te geloven in wat de Bijbel zegt over de maagdelijke geboorte. Het was noodzakelijk omdat het aangeeft dat God Zelf als Vader het initiatief nam, en ook vanwege de zondeloosheid van de Here Jezus. Het offer van Jezus met zonde zou niets waard zijn geweest. Alleen een zondeloos offer had betekenis voor onze schulden” (8).
Jezus Christus is opgestaan uit de dood. En dat Hij is opgestaan uit de dood, komt omdat Hij zonder zonden was. Hij kwam van God de Vader, en is uit de Heilige Geest, uit onvergankelijk zaad, geboren. Doordat Hij zonder zonden was, heeft de dood niet over Hem geheerst, is Hij niet aan het dodenrijk overgelaten, en heeft Zijn vlees geen ontbinding gezien (Hand. 2:31)(11). Met Jezus, de (tweede en) laatste Adam (1 Kor. 15: 45), heeft God in de volheid des tijds een nieuw begin gemaakt. “Zie, Ik maak alle dingen nieuw” (Openb. 21: 5). Er komen nieuwe hemelen en een nieuwe aarde (2 Petr. 3: 13) met vernieuwde mensen. Wie in Christus is, is een nieuwe schepping (2 Kor. 5: 17).
Wij mogen en moeten kennis en wetenschap ondergeschikt maken aan Gods Woord, en niet andersom, zoals vandaag de dag veelal gebeurt (11). Houd vast aan de fundamenten van ons christelijk geloof. Het gaat niet om ons verstand, maar om openbaring door God! (8). “Het begrijpen is mij te wonderbaar, te verheven, ik kan er niet bij” (Ps. 139: 6). Wanneer de evangelisten zo hun best doen om aan ons door te geven dat het leven in Maria's schoot, helemaal van God komt, is het goed om wetenschappelijke bezwaren te laten rusten (14). Niet onze kennis of onze wetenschap doen ons de wereld overwinnen, maar ons geloof dat Jezus de Zoon van God is! (1 Joh. 5: 4 en 5).
9. Literatuurlijst
1. J. van Bruggen, Gods eniggeboren Zoon in Schrift en belijdenis. In: Nederlands Dagblad, 14 juni 1997
2. Roger Burggraeve, Onbevlekte Ontvangenis en Maagdelijke Geboorte. Bron: https://www.kuleuven.be/thomas/page/onbevlekte-ontvangenis-en-maagdelijke-geboorte/
3. De atheïst (Bart Klink), Wat gedachten bij het kerstverhaal. Bron: http://www.deatheist.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=154:wat-gedachten-bij
4. Paul Delfgaauw, Theologen verwerpen de maagdelijke geboorte als historisch feit. Bron: https://godenenmensen.wordpress.com/2011/12/18/theologen-verwerpen-de-maagdelijke-geboorte-als-historisch-feit/
5. Gerard Feller, (weder)Geboorte-analogieën. In: Promise, april 2013
6. Gerard Feller, Het recht op leven: wanneer begint het Leven? In: Promise, april 2016
7. Johannes Gieskes, Een eicel van Maria en een ontbrekend Y-chromosoom. In Ellips, juni 2007
8. Ab Goldberg, De maagdelijke geboorte, het 'onmogelijke' wonder. Preek in Gemeente Parousia te Zoetermeer op 18 december 2016. Bron: http://www.parousiazoetermeer.nl/index.php?id=preken&tx_wecsermons_pi1%5BshowUid%5D=512&tx_wecsermons_pi1%5BrecordType%5D=tx_wecsermons_sermons&cHash=e673389817c0dfc431c39d2f0ea51988
9. Got Questions Ministries, Waarom is de maagdelijke geboorte zo belangrijk? Bron: https://gotquestions.org/Nederlands/maagdelijke-geboorte.html
10. Got Questions Ministries, Wat zegt de Bijbel over de maagd Maria? Bron: https://www.gotquestions.org/Nederlands/de-maagd-Maria.html
11. Arjan Huurnink, De maagdelijke geboorte van Jezus Christus. Bijbel en Geloof. Bron: http://www.bijbelengeloof.com/index.php?option=com_content&view=article&id=97:de-maagdelijke-geboorte-van-jezus-christus&Itemid=89
12. Info.nl, Zwanger zonder seks: de maagdelijke geboorte. Bron: http://mens-en-samenleving.infonu.nl/filosofie/125312-zwanger-zonder-seks-de-maagdelijke-geboorte.html
13. Infonu.nl, De circulatie; foetale circulatie (bloedsomloop foetus). Bron: http://wetenschap.infonu.nl/anatomie/127908-de-circulatie-foetale-circulatie-bloedsomloop-foetus.html
14. Interkerk, Maria en de maagdelijke geboorte. Bron: http://www.kersttijd.nl/maria_en_kerstmis.htm
15. Maurice R. Irvin, The sign of the virgin. In: Alliance Life, december 1994
16. Maarten Keulemans, Zorg om ‘knutselembryo’. In: Nederlands Dagblad, 15 april 2017
17. Pieter J. Lalleman (docent Nieuwe Testament en hoofd onderwijs aan Spurgeon’s College in Londen), Jezus’ geboorteverhaal steen in een vijver. In: Reformatorisch Dagblad, 17-12-2010. Bron: http://www.rd.nl/opinie/jezus-geboorteverhaal-steen-in-een-vijver-1.584854.
18. Maagdelijke Geboorte. Bron: http://home.kpn.nl/jack-hearts/ammishaddai/Maagdelijke%20Geboorte.htm
19. A.J. Molenaar, Preek ‘maagdelijke geboorte’, HC zo 14, 3 juli 2015. Bron: https://ajmolenaar.nl/2015/07/03/preek-maagdelijke-geboorte-hc-zo-14/
20. Mike Moore, De maagdelijke geboorte van de Zoon van God. In: Het Nieuwe Land, december 1987
21. Klaas Nanninga, Maagdelijke geboorte. In: Nederlands Dagblad, 20 mei 2016
22. Jan Olivier, Maagdelijke geboorte. In: Nederlands Dagblad, 2 januari 2015
23. Willem J. Ouweneel, De Jezus van de Qoeran [Koran]. Bron: http://vergadering.nu/leesmap20100319-ellips-jezus-en-de-koran.htm
Maria en de maagdelijke geboorte van Jezus. Bron: http://www.digibron.nl/search/detail/9fed4dbe90068abe6d98c078b4094a2c/maria-en-de-maagdelijke-geboorte-van-jezus
25. David Pawson, Waarom de conceptie van Jezus zo uniek is. Bron: CIP 10-1-2017
26. J. Ratzinger, Introduction to Christianity. San Francisco, 2004
27. Refoweb, Maagdelijke geboorte. Bron: http://forum.refoweb.nl/viewtopic.php?t=27189
28. K. Runia, Waarom werd Jezus uit een maagd geboren? In Financieel Dagblad, 19 december 1992
29. Dick Schinkelshoek, ‘Geboren uit de maagd Maria’- is dat echt zo belangrijk? In: Nederlands Dagblad, 24 december 2014
30. Spirituele kerst: handreiking voor bezinning en bezieling rondom Kerstmis en Oud en Nieuw. Bron: http://spirituelekerst.nl/tag/maagdelijke-geboorte/
31. S.J. Stamhuis, Geboren uit een maagd - de maagd Maria. Bron: http://www.holyhome.nl/verwekking.html
32. De maagdelijke geboorte (volgens de theosofie). Bron: http://www.theosofie.net/onlineliteratuur/windvandegeest/34geboorte.html
33. Marja Verschoor-Meijers, Maagdelijke geboorte en wedergeboorte. Bron: http://frisse-kijk.blogspot.nl/2010/12/maagdelijke-geboorte-en-wedergeboorte.htmlWetenschap in beeld, Is een maagdelijke geboorte echt mogelijk? In: Tijdschrift Wetenschap in beeld. Bron: http://wibnet.nl/dieren/overleven/is-een-maagdelijke-geboorte-echt-mogelijk
34. Wikipedia, Maagdelijke geboorte. Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Maagdelijke_geboorte
35. Wikipedia, X-chromosoom. Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/X-chromosoom
36. Wikipedia, Draagmoeder. Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Draagmoeder
37. Richard Wurmbrand, Geboren uit de maagd Maria. In: Getrouw, december 1981
38. Linda Brakenhof, De placenta (moederkoek). Bron: https://www.24baby.nl/zwanger/gezondheid/placenta-moederkoek/
39. Leenard Kanselaar, Ik geloof in Jezus’ maagdelijke geboorte. Bron: http://www.leenardkanselaar.nl/geloven-in-jezus-maagdelijke-geboorte/
Vertaalde Engelse versie op: https://www.stichtingpromise.com/the-miracle-of-the-virgin-birth.html
Niets uit dit artikel mag worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de stichting en de auteur/vertaler worden overgenomen, gekopieerd of gebruikt worden. Uiteraard mag volgens de gangbare regels van bronvermelding er wel naar verwezen worden in andere publicaties. Neem bij twijfel eerst contact met ons op via het contactformulier.