De moderne tijd is verleden tijd

Ds. Arie van der Veer


De brug over de kloof
Hij zei ook tot de scharen: Wanneer gij een wolk ziet opkomen uit het westen, zegt gij dadelijk; er komt regen, en het gebeurt. En wanneer gij de zuidenwind ziet waaien, zegt gij; er zal hitte komen, en het gebeurt. Huichelaars, het aanzien van aarde en hemel weet gij te onderscheiden, waarom onderkent gij deze tijd niet?" Lukas 12:54
 
Inhoudsopgave
 
1. De ratio als wegwijzer
2. De val van de ratio
3. Picking fruits
4. Pluraliteit
5. Zonder kompas
6. Functionele tijdperk
7. Utopie?

1. De ratio als wegwijzer
Jezus vraagt van ons dat we onderzoeken in welke tijd we leven. In bovenstaande tekst ziet u wat Jezus de Schriftgeleerden verwijt. Hij zegt: jullie weten wanneer er regen komt en wanneer het warm wordt. Jezus zegt tegen de Schriftgeleerden: "Huichelaars, het aanzien van aarde en hemel weet gij te onderscheiden". Hier verwijt Jezus hen dat ze wel bezig zijn met het weer, maar de tijd niet onderkennen. Wij zijn ook altijd bezig met het weer. Gisteravond heb ik nog gekeken of het mistig zou worden vanmorgen. Maar letten we ook op deze tijd? Het is goed ons af te vragen, in wat voor tijd we leven. Dat is de één invalshoek.
Een andere is: als je vandaag de dag het evangelie communiceert, is het goed te weten wie je publiek is. Het kon wel eens zo zijn dat je, wanneer je spreekt met andere mensen, of hulp verleent, dat je met bepaalde dingen bezig bent, terwijl je publiek heel andere vragen heeft. Dat was de reden waarom we destijds als Evangelische Omroep een conferentie hebben georganiseerd met als titel: ’De boodschap en de kloof’. Daarbij ging het ons niet om de kloof tussen kerk en wereld, maar ons doel was om te laten zien dat er een kloof is tussen de preekstoel en de kerkbank. De dominee spreekt over problemen waar het kerkvolk allang niet meer mee zit. De dominee benadert die problemen dan ook op een manier, waarop doorsnee mensen allang niet meer denken. Dus het is goed, zeker in de positie van dominee, te weten wie die ander is en hoe die denkt.
Postmodernisme is niet een stelsel, maar een sfeer waarin we zo langzamerhand leven. Ik zal proberen om onder woorden te brengen wat ik ervan heb begrepen. Jezus zei dat het goed is de tijd te onderkennen. In wat voor tijd leven wij? Laat ik daar eerst maar eens een bijbels antwoord op proberen te geven en postmodernisme plaatsen in het grote raamwerk wat de Bijbel ons zelf geeft. We leven in de laatste tijd. Ook het postmodernisme, het modernisme, existentialisme, allemaal denkwijzen, zijn een onderdeel van de laatste tijd. Paulus zegt: "Kinderkens, het is de laatste ure". We leven tussen hemelvaart en wederkomst. Van die lange tijd neem ik de laatste twee eeuwen. Ik wil postmodernisme plaatsen in een groter verband. Dat heb je nodig om iets van het modernisme en postmodernisme te begrijpen. Als ezelsbruggetje moet je twee jaartallen onthouden: 1789 en 1989. Wat gebeurde in 1789? Toen was er de Franse revolutie, de Bastille werd in genomen. En in 1989 de val van de muur in Berlijn. Dat zijn twee data die u moet onthouden.
In 1789 begon de Franse revolutie. Dat was het begin van twee eeuwen, die eindigden in 1989. Dit was de tijd van de verlichting, het modernisme; de tijd van vrijheid, gelijkheid, broederschap. De mens bevrijdde zich van de hemel en nam als uitgangspunt de ratio. Men was er van overtuigd dat de ratio, het denken, ons verder zou kunnen helpen. Al de nare dingen, die op aarde gebeuren, zouden d.m.v. de ratio beheerst kunnen worden. We zouden onze dromen kunnen dromen; er heerste een sterk optimisme. Allerlei stelsels zijn toen in de wereld gekomen met dit als uitgangspunt. Liberalisme, socialisme, marxisme; stromingen die op aarde stelsels hebben ontworpen, waarmee men dacht de werkelijkheid naar eigen hand te kunnen zetten. Optimisme in wetenschap en techniek; kennis is macht. Dat is het moderne denken. ’Modern’ is niet het laatste snufje van de mode, maar ‘modern’ heeft te maken met de manier van denken. Het moderne denken heeft geloof in de mens, in de ratio. De hemel schreef men af, de aarde bleef over. Daar had men visie voor. Als u iets van het postmodernisme wil begrijpen, moet u de geschiedenis, die daaraan voorafgaat, kennen.

2. De val van de ratio
Er is de afgelopen jaren iets gebeurd, dat duidelijk te zien was in het existentialisme, een filosofische stroming uit de vijftiger jaren, die voortkwam uit hetzelfde gezin, uit het menselijke denken, maar met een sombere inslag. De tweede wereldoorlog, maar ook de eerste, hebben dat optimisme van de mens enorm getemperd. Wat is er uiteindelijk in deze eeuw van de wereld terecht gekomen? Waar hebben die stelsels ons allemaal gebracht? Het postmodernisme is een stroming die steeds meer naar boven komt, maar ten diepste verbergt het een gevoel van een enorme teleurstelling. Men is teleurgesteld. Onze stelsels hebben het niet gehaald. Postmoderne denkers, vooral uit Frankrijk, hebben eens gezegd: "In Auschwitz viel de geschiedenis uit elkaar". Die mensen, die het postmodernisme in de zeventiger jaren al hebben voorzien en de val van de muur als het ware hebben voorspeld, hebben gezegd: "De tijd van de grote verhalen is voorbij". Die grote vertellingen zijn al die stelsels, die we ontworpen hebben; ieder met een andere invliegroute, waarmee we dachten de wereld te veranderen, te verbeteren. Maar wat bracht het ons? Verwoeste steden, de atoombom, Auschwitz. "Wij dachten dat wij de dingen zouden kunnen beheersen" zei een postmodern denker, "maar in plaats daarvan beheersen de dingen ons". In het begin van de eeuw was de gedachte: hoe meer scholen, hoe minder gevangenissen. Het gevoel van diepe teleurstelling, de grote verhalen, de stromingen met hun idealen zijn voorbij.

3. Picking fruits
Is het plotseling opgekomen, dat postmodernisme? Is het weer een nieuwe stroming? Dat is nu het moeilijke van het postmodernisme. Nergens is een boek te vinden met uitleg van het stelsel, zoals bijv. Marx schreef over het marxisme. Maar welk stelsel je ook neemt, het lijkt allemaal op niets. Welk ideaal je ook hebt, het zal op het eind door middel van terreur aan een ander worden opgedrongen. Eigenlijk was het postmodernisme, zo kunnen we achteraf bekijken, al begonnen in de vijftiger jaren. Het is actueel omdat we het vandaag gaan benoemen; we beschrijven met woorden de levenssfeer, waarin we leven. Maar nu we erover filosoferen, erover gaan nadenken, zien we dat het al jaren geleden begonnen is.
Eigenlijk is het postmoderne denken begonnen in de kunst, de architectuur. In de veertiger jaren was de bouwkunst nog allemaal recht-toe-recht-aan, alles keurig recht, de ramen recht en harmonieus. Binnen de kunst kwam er een stroming, die zich daartegen verzette. Een gebouw kan dan uit diverse stijlen opgebouwd zijn: romaanse kunst met gotische kunst, enz. Het is niet vanuit één werkwijze gebouwd, hoewel het wel functionele gebouwen kunnen zijn. Maar je ziet er alle stijlen in terug. Het is niet logisch, niet harmonisch, het heeft van alles wat.
Postmodernisme is niet denken vanuit een visie, omdat ze teleurgesteld is over alles wat die visies ons brachten, alleen maar ellende en narigheid. Schrijf ze af. Het begin van dat denken zie je niet meer in de filosofie, maar in de kunst. Een uitdrukking uit Engeland zegt: "Picking the fruits without the roots". Je haalt overal het aardige vandaan.
Die postmoderne kunst gaat nog altijd door. Let u maar eens op gebouwen. Het is ook niet zo dat het van de een op de andere dag verandert, zodat je kunt zeggen: we leven nu in het postmoderne tijdperk, dus het is nu allemaal postmoderne kunst. Nee, je hebt ook in deze postmoderne tijd toch zeker ook nog moderne kunst en ook zeker nog moderne mensen, maar in toenemende mate zie je dat het postmoderne denken verder komt. Misschien zult u vandaag wel vast moeten stellen dat u veel postmoderner bent dan u eigenlijk allang dacht, want we krijgen er allemaal iets van te mee. In de vorige, moderne tijd, toen hoefde je nergens aan te twijfelen, want daar en daar stond het opgeschreven.
Zo was het ook in de kerk. Maar ook daar is de moderne manier van denken, het filosofische denken, als het ware verslagen. Neem bijvoorbeeld een boek als "De Bijbel heeft toch gelijk" van Keller. Dat boek hadden we vroeger thuis ook. Dat verslond je dan en je dacht: als zij dit zeggen, dan zeg ik dat. Je was je aan het wapenen op dezelfde manier om ook uit de Bijbel een systeem te ontwerpen, waardoor je als het ware in je denken ook heel modern kon zijn, heel logisch; zelfs in de theologie. Want je bent toch altijd een mens van de tijd waarin je leeft. Zo ontkom je niet aan het moderne denken, dat funderingsdenken, je bouwt als het ware een systeem op.
Ik moet overigens zeggen dat die manier van denken vanuit de Bijbel ook veel mensen geholpen heeft. Het was nogal wat wanneer er weer een boek verscheen dat op een rationele manier dingen uit de Bijbel aan de kant zette en allerlei schijnbare tegenstrijdigheden in de Bijbel aan de kaak stelde. En als je daar dan een redenering tegenover kan stellen, heb je vooral zwakke mensen geholpen. Maar het kan ook nogal eens zijn, dat je als dominee denkt van "hé, daar kan ik mijn gemeente mee helpen", terwijl die gemeenteleden daar allang niet meer van wakker liggen, terwijl zij die verschillen in de Bijbel gewoon accepteren. Heel veel mensen zijn postmoderner dan je denkt. Deze overgang van modern naar postmodern kun je ook bij theologen heel duidelijk zien als je bijv. Kuitert neemt. Hij heeft in de zestiger jaren een boek geschreven: "Verstaat gij wat gij leest"? Daarin wijst hij op onregelmatigheden en tegenstrijdigheden in de Bijbel, hetgeen zijn moderne manier van denken weerspiegelt. Nu in deze jaren heeft hij geschreven: "Het algemeen betwijfeld christelijk geloof". Dat gaat helemaal niet meer op die manier van logisch redeneren. Dat zegt: als jij dat wilt geloven, prima.

4. Pluraliteit
Modern denken is logisch, vanuit de ratio. Postmodern denken hebben we misschien wel allemaal. Het postmoderne denken komt voort uit de crisis van het moderne denken. Het moderne denken is failliet gegaan, het heeft de mensen niet gebracht waar we op gehoopt hadden. Het heeft niet geleid tot een oplossing van bijv. de armoede - Karl Marx. Het heeft niet geleid tot een antwoord op alle problemen. Die teleurstelling moet u proeven bij het postmoderne denken. Wij beheersen de dingen niet, maar de dingen beheersen ons.
Op zichzelf vind ik dat postmoderne denken, als het gaat om het communiceren van het evangelie, nieuwe mogelijkheden geven. Men staat toch veel meer open voor allerlei denkwijzen. Men zweert niet bij zijn eigen filosofie. Die heeft men niet meer. Postmodern is: “de tijd van de grote verhalen is voorbij". Postmodern is: er bestaan geen absolute waarheden. Iedereen heeft zijn eigen verhaal. Dat is postmodern. U heeft uw verhaal en ik heb mijn verhaal. Dat is typisch het postmoderne: al onze verhalen hebben iets waars. "Picking the fruits without the roots".
U hoeft er helemaal niet versteld van te staan om bijv. een jonge man tegen te komen, die zegt: "Ik geloof in Jezus Christus, maar ik geloof ook in reïncarnatie". Zo is de geest van deze tijd. Men brengt het bij elkaar. Die teleurstelling van het modernisme leidt tot het pluralisme. Dat is de overtuiging dat alles, wat op aarde gedacht en geloofd wordt, de meervoudigheid, waarheid is. Maar geen absolute waarheid. Op zichzelf geeft het spreken over Jezus ons vandaag allerlei kansen. Tegen een postmodern mens in deze postmoderne tijd mag je rustig zeggen: “Ik geloof. "Ga je naar de kerk? Interessant. Wat geloof je dan? Geloof je in een leven na dit leven? O, daar ben ik ook mee bezig".
Deze tijd, waarin het geloof in de grote verhalen gestorven is, is naar mijn idee een tijd die ons geweldige kansen biedt. Alleen, wat is de moeilijkheid? Als je verder praat over Jezus Christus en zegt: "Hij is de Weg, de Waarheid en het Leven, de enige weg!"  Dan zegt die ander: “De Enige weg? Dat kan niet. Dat is onmogelijk. Wij komen er allemaal. Ieder op zijn manier". De waarheid van het christelijk geloof wordt geaccepteerd, maar niet als absolute waarheid. Niet als het feit dat Gods Woord een lamp voor onze voet en een licht op ons pad is. Niet alleen voor ons persoonlijk, maar ook voor de hele wereld. Postmodern is pluraal, we hebben het allemaal. Tolerantie.
Absoluut is een modern woord, maar relatief is een postmodern woord. Ideologie is modern. Postmodern is een droom.

5. Zonder kompas
Een postmodern denker kun je vergelijken met iemand die een radar heeft. Als je in de stuurhut van een schip staat, zie je de radar op een beeldscherm rondgaan. Elke keer zie je vlekjes, op plaatsen waar de schepen zijn. De postmoderne denker heeft wel een radar, maar hij weigert een kompas. Dat is het verschil. Het is goed dat ze ontdekt hebben dat alle verhalen relatief zijn. Het is goed dat ze ontdekt hebben dat wij de dingen niet beheersen, maar als je die dingen zo verafgoodt zoals in het modernisme, dan gaan die dingen ons beheersen. Dat is puur bijbels. "Gij zult u geen gesneden beeld maken". Alleen, wat men afwijst, en daar lopen de dingen verschrikkelijk uiteen, is dat er maar één weg is, er is maar één waarheid, en zelfs één absolute waarheid.
Dat lijkt me heel moeilijk als je met mensen in deze tijd communiceert. Ik denk dat we in gesprek met de postmoderne mens dus voorzichtig zullen moeten laten zien, waarom we de Bijbel accepteren als absoluut waar. Volgens mij zou je dat als volgt kunnen funderen. Omdat achter het Woord van de Bijbel onze God staat. En God is waar, God is het absolute Woord. God is Degene die ons Zijn Woord heeft gegeven. Je zult aan hen voorzichtig moeten laten zien dat die verhalen van ons mensen, die wij allemaal breien met elkaar, op zichzelf verhalen zijn die komen en voorbijgaan. Maar er is naar onze overtuiging één verhaal, dat altijd doorgaat, en dat is het handelen van God met deze wereld. Het verhaal, de geschiedenis van God, is begonnen in het paradijs; is voortgegaan na de zondeval en met de belofte van Jezus Christus. Het gaat door, ook nu. Ik zei al, we leven tussen hemelvaart en wederkomst. Dat verhaal op de achtergrond is het verhaal dat doorgaat. De verhalen op de voorgrond zijn erg relatief; die komen en die verdwijnen weer.

6. Functionele tijdperk
Het postmodernisme is dus de teleurstelling in de grote verhalen. Vervolgens draaien we het om op een praktische manier, en nemen uit alles het goede. Picking the fruits without the roots. Postmodernisme is pragmatistisch. Als het werkt is het prima. Je hoeft je niet af te vragen of het waar is, als het maar werkt. Als u gelooft dat uw zonden vergeven zijn en u hebt vrede in uw hart, prima. Maar als ik op een andere manier vrede in mijn hart heb is het ook prima. Wij noemen deze tijd dan ook met een sociologische term het functionele tijdperk. Als het werkt is het prima, ongeacht het waarheidsgehalte.
Dit is ook de tijd van het gevoel. Als je teleurgesteld bent in je ratio, dan krijg je vervolgens de vraag: wat voel je? New Age is een uitvloeisel daarvan. Tegenwoordig wordt er niet meer gezegd: het is goed, maar het is leuk. We hebben er een nieuw werkwoord bij gemaakt: opleuken. We praten niet meer vanuit het verstand, maar vanuit het gevoel. Het moet je wat dóen. Ook dat kan weer gevaarlijk zijn, maar het is ook weer een mogelijkheid om te communiceren. Het afgelopen jaar hebben we als evangelische beweging de nadruk gelegd op het werk van de Heilige Geest. Hoe God wat in je leven doet. Het is belangrijk dat je weet wat er in de Bijbel staat, maar het is veel belangrijker dat je wedergeboren bent. Het gaat niet alleen om een beamen van waarheden, maar je moet het je eigen maken, het moet in je leven plaatsvinden; we spreken dan van geloofservaringen. Het gaat niet een heleboel teksten uit je hoofd kennen, maar het moet tot je hart spreken.
Als de mens vandaag aan de dag, als reactie op het modernisme, zegt dat het gaat om wat je erbij voelt, dan is dat wel een kans. Wat is nou weer het doorschieten en dus ook weer het gevaarlijke hiervan? Spraken wij van geloofservaringen, tegenwoordig is het ervaringsgeloof. Ik geloof het pas, als ik het ervaar. Dat kan juist ook gevaarlijk zijn, want er zijn allerlei geesten, die in de mens kunnen werken. De Heilige Geest, die ons overtuigt van zonde gerechtigheid en oordeel is de Geest van het Woord.
Erover spreken dat God iets in je leven doet, geeft vandaag geweldige mogelijkheden, maar tegelijkertijd geeft die bodem van leven-op-het-gevoel ook mogelijkheden voor allerlei andere geesten, andere gedachten. Dit is ook de tijd van Jomanda. Zelfs de hoogst geleerden en intellectuelen laten zich instralen. Dit is niet meer de tijd van de ratio, maar van het gevoel. Ik voel er wat bij. Het deed me wat. Je beleeft het. Dat is postmodern. Hoewel men zich ervoor waakt een persoonlijke beleving als norm te stellen voor de ander. U gelooft op uw manier, ik geloof op mijn manier. U wilt christen zijn, nou ik ben liever boeddhist. Allemaal komt het op hetzelfde neer. Tolerantie, pragmatisme, het gevoel, geen eenduidig geheel. Fragmentarisch. Alles bij elkaar opgeteld brengt het ons de waarheid.

7. Utopie?
Toch blijft de postmoderne mens een mens zonder kompas. Daarom ben ik ook erg bewogen met deze postmoderne mens. De mens, die geen verhaal meer heeft. De postmoderne mens die geen toekomst heeft. Dat is ook typerend. De socialisten van vroeger hadden idealen. Niet dat ik het er mee eens ben. Maar de postmoderne mens heeft geen dromen meer. Laten we nu maar van het leven maken, wat we ervan kunnen maken. Ik ken mensen, die het heel netjes doen. Maar er zijn ook mensen die het heel goddeloos doen. Het lijkt een beetje op de tijd van de Richteren. "Ieder deed wat goed was in zijn eigen ogen."
Ik ben daarom diep bewogen met de postmoderne mens. Ik zie dat hij zoekt. Hij zoekt het overal. Hij heeft geen dromen. Hij heeft geen idealen. Want de utopieën zijn gestorven. Elk van die systemen van vroeger hadden utopieën. De toekomst, daar gaan we voor. De marxisten, weg met de armoede, we gaan de wereld veranderen. Het trieste is; de hemel hebben ze afgezworen en de aarde zijn ze nu ook kwijt.
Wij hebben geen utopie, maar wij hebben de profetieën, het Woord van God, waarin Gods beloften staan ook voor de toekomst en de verwachte wederkomst van Jezus Christus. En dat zal gebeuren. "Het zal gebeuren in het laatst der dagen dat Ik mijn geest zal uitstorten op alle vlees en jongelingen zullen dromen dromen en ouden van dagen zullen gezichten zien."
En als een postmodern mens aan mij ziet, dat het geloof mij wat doet, dan reageert hij daar wel op. Ik zal niet in eerste instantie de discussie met hem aangaan over de enige weg, hoewel het zeker een keer ter sprake zal komen. Maar wil ik hem zoeken. Ik gelooft niet zomaar in een boek, maar in een God. Die God dóet je wat; het verandert je leven als je dat voor Hem opent. Een lied zegt: “Heilige Geest, vul opnieuw mijn hart, vul mij opnieuw, vul mij opnieuw”. Het is belangrijk om in deze tijd te laten zien wat Gods Woord, wat de God achter dat Woord, voor mij betekent en wat voor toekomst ik heb.
U kent misschien het boek de Goelag Archipel van Solzjenitsyn. Het is een typisch postmoderne titel, want een modern boek zou het over een continent gehad hebben. Een archipel is een verzameling van eilandjes. Wij zijn allemaal eilandjes geworden, we hebben allemaal ons eigen verhaal. De grote verhalen zijn uit. We hebben allemaal ons eigen verhaal. Iedereen mag zijn eigen verhaal hebben, veroordeel elkaar niet, wees praktisch, haal het goede bij elkaar weg. Het christendom zou eigenlijk tussen die verschillende eilandjes bruggen moeten slaan. Het zou vragen kunnen stellen over waarom is jouw verhaal zo en zo. Het zou kunnen laten zien in woord en daad dat we geloven in een God, die Zijn geschiedenis afmaakt. Het is niet zo dat alle verhalen afgelopen zijn. Er gaat één geschiedenis door. Wij verwachten naar Gods belofte een nieuwe hemel en een nieuwe aarde.
Op die postmoderne ondergrond zijn natuurlijk allerlei bewegingen ontstaan. Ik denk dat New Age er een van is. Als het gaat om die brede filosofische stroming, die er echt niet alleen in Nederland is, maar in heel West-Europa en Amerika, denk ik dat deze tijd ons meer dan ooit kansen zal geven om het evangelie te verkondigen. Ik denk ook dat het ons terugwerpt op onszelf. Het grootste gevaar zou zijn als we in dat postmoderne denken van "iedereen heeft gelijk" mee zouden gaan. Ik denk dat wij geroepen zijn om te laten zien dat Gods Woord een lamp voor onze voet is. Profetieën, die geen utopie zijn, maar die de woorden van God Zelf zijn. Een verhaal, een geschiedenis, die Hij afmaakt. We leven tussen hemelvaart en wederkomst.
Ik hoop dat ik iets over heb gebracht vandaag, zodat we verder komen in onze hulpverlening, in onze verkondiging. Een klein beetje mee kunnen voelen met wie die mens van vandaag is, opdat de kloof die er ook is tussen ons en de mensen die we ontmoeten, in ieder geval overbrugd kan worden door begrip.


januari 1999



Niets uit dit artikel mag worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de stichting en de auteur/vertaler worden overgenomen, gekopieerd of gebruikt worden. Uiteraard mag volgens de gangbare regels van bronvermelding er wel naar verwezen worden in andere publicaties. Neem bij twijfel eerst contact met ons op via het contactformulier. 



 

​