Tatoeagerage

Tatoeagerage  

© Door drs. W.J.A. Pijnacker Hordijk
​
update maart 2023
Inhoud
1. Toe aan de tatoeage?
2. Geschiedenis van de tatoeages
3. Doelen van tatoeages                                                                     
3.1 Camouflage                                                                                                                         
3.2 Gezondheid                                                                                                                                 
3.3 Identificatie                                                                                                                                       
3.4 Teken van liefde                                                                                                                      
3.5 Teken van rouw en voor een inwijdingsrite                                                                                     
3.6 Verzetsteken                                                                                                                          
3.7 Teken van moed                                                                                                                  
3.8 Statussymbool                                                                                                                    
3.9 Amulet                                                                                                                                           
3.10 Verfraaiing                                                                                                                                   
3.11 Spiritueel effect                                                                                                                           
3.12 Middel tegen veroudering                                                                                                    
3.13 Blijvende herinnering                                                                                                                     
3.14 Ter nagedachtenis aan en uit eerbetoon                                                                                                
3.15 Communicatie van een boodschap                                                                                                      
3.16 Reclame-uiting                                                                                                                 
3.17 Straf                                                                                                                                            
3.18 Alternatief evangelisatiemiddel                                                                                                    
3.19 Uniek willen zijn
4. Techniek van het tatoeëren
5. Gevaren van tatoeages
6. Spijt van tatoeages
7. Standpunt van het Jodendom t.a.v. tatoeage
8. Standpuntbepaling t.a.v. tatoeage vanuit christelijke optiek
9. Conclusie

1. Toe aan de tatoeage?
Vooral bij warm weer kun je zien, wie zijn of haar huid door tatoeage heeft laten verfraaien, terwijl anderen het eerder toetakelen zullen noemen. Méér mensen dan alleen stoere zeelui, motorrijders, gevangenen, zwervers en popsterren hebben hun lichaam als schilderdoek laten gebruiken, zo blijkt. Dit gedrag wordt gretig gekopieerd en zodoende komt tatoeage in allerlei sociale milieus voor. In de Verenigde Staten heeft de helft van de volwassenen onder de veertig een tatoeage. Het 'taboe op tattoo' lijkt dus te zijn verdwenen. En gezien de ontwikkelingen in de Verenigde Staten zal het aantal tatoeages de komende jaren blijven toenemen. De verwijderingen bij spijtoptanten eveneens... In Europa is tussen de 20 en 25 procent van de volwassenen tussen achttien en veertig jaar getatoeëerd. Tussen de vijf en tien procent van de volwassen Nederlandse bevolking heeft een tatoeage. Nederland telde in 1995 ongeveer 300 tatoeagesalons, maar in 2020 zijn dat er al meer dan 3.500, waardoor tatoeage mainstream is geworden. Het valt dus steeds meer op om juist niet getatoeëerd rond te lopen.
Het huidige tatoeage-tijdperk begon omstreeks 1970. Daarvóór was de tatoeage al in de mode in adellijke en andere hoge kringen. Sinds enkele jaren laten meer vrouwen dan mannen een tatoeage zetten. Exacte cijfers ontbreken, maar veilig geschat heeft een derde van alle volwassen Nederlanders onder de veertig jaar een of meer tattoos, van wie een meerderheid vrouw is.[1]
Middelbare scholieren blijken er wel het gemakkelijkst voor te porren. De nieuwe generatie dragers zijn jong, hoogopgeleid en zelfbewust. Tegenwoordig gaat men niet voor een enkele tattoo, maar voor een zogenaamde 'sleeve', een mouw van inkt dus, ter waarde van zo'n € 2.500. Het gaat blijkbaar goed met de economie in Nederland. Een ‘full arm sleeve’ verwijderen (zeker acht behandelingen) van elk € 2000,-- ...[2] 'Think before you ink!' dus, maar niet alleen vanwege het geld. Ze begonnen misschien als kind al met transparante plakplaatjes van de kauwgum op hun hand te plakken. Evenmin definitief is het zogenaamde 'Body Painting'. Nadat 'lijven met verf zijn gebeeldhouwd', wellicht na een fotosessie, kan deze aparte kunst weer direct worden uitgewist. Hiernaast bestaan er zgn. 'hennaschilderingen' die in de Islamitische en Hindoestaanse cultuur al eeuwen worden gemaakt. 'Mehndi' (Hindi voor henna ofwel de struik Lawsonia Inermis) is in Noord-India een eeuwenoude traditie bij aanstaande bruiden. De gedetailleerde versieringen op de voeten of handen gelden als teken van voorspoed of vruchtbaarheid. Deze kunnen na een paar weken pijnloos weer verdwijnen. Maar een hennalitteken kan ook twee jaar nodig hebben om te verdwijnen. Pas op dat voor een neptatoeage geen 'black henna' wordt gebruikt. Om de natuurlijke kleur van henna, bruingroen, donkerder te maken, wordt soms de stof parafenyleendiamine toegevoegd. In het ergste geval loop je een ernstige allergie op. En als je een gevoelige huid hebt, loop je het risico dat je aan je vakantie jeuk, permanente huidverkleuring of littekens overhoudt.[3]
De koran verbiedt tatoeëren, wat in tegenstelling tot henna, wel permanent is; moslims vinden dit meestal 'haram' (niet toegestaan). Desondanks lieten pelgrims naar Mekka of Medina zich daarna tatoeëren met de wassende maan met ster of koranverzen in het Arabisch.[4] In sommige landen zoals Indonesië, waar de grootste concentratie moslims ter wereld woont, blijkt tatoeage verboden te zijn.
Maar hoe reageert u als úw kind zijn huid voor de rest van zijn leven, dus permanent, met een tatoeage wil laten 'versieren'? Wat is uw eigen standpunt? Afschuw of juist bewondering? 'Tattoo or not tattoo? - that's the question'.
Waarom eigenlijk? Het antwoord op die vraag mag gegeven worden in de voorlichting van vooral schoolkinderen. In Nederland is tatoeëren ook aan banden gelegd. De warenwet is zodanig gewijzigd, dat voor tatoeage- en piercingshops het absoluut verboden is om kinderen onder de 12 jaar te tatoeëren of een piercing te geven. Kinderen tussen de 12 en 16 moeten een vader, moeder of voogd meenemen, anders is een tattoo op niet-zichtbare plekken of een piercing niet toegestaan.[5] De Nederlandse Bond van Tatoeëerders noemt die bepaling een 'totale flop' en wil een wettelijk verbod voor het tatoeëren van kinderen onder de 17, want 'soms moeten kinderen niet alleen tegen zichzelf, maar ook tegen hun ouders worden beschermd'.[6] Een wet zonder controle en sancties is een wassen neus. De ouders moeten dus aanwezig zijn als de tatoeage of piercing wordt gezet. Jongeren van 12 tot 16 jaar mogen geen tatoeage op het hoofd, de hals, de polsen of handen. Zij mogen ook geen genitale piercing. Bij meisjes is een tepelpiercing verboden. Inmiddels blijkt dit dus geregeld te zijn. Zie de site van de rijksoverheid.[7] Hoe zit het met de politie zelf? Voormalig LPF-kamerlid Eerdmans pleitte voor een beschavingsoffensief bij de politie en verwees naar het korps Amsterdam-Amstelland, waar korpschef Welting piercings, oorbellen voor mannen en zichtbare tatoeages in de ban heeft gedaan. Reden van het groeiende geweld tegen politieagenten is volgens de oud-LPF-er er niet alleen de toenemende agressiviteit van burgers, maar ook de uitstraling van Nederlandse agenten.[8] Het beleid bij de Nederlandse politiekorpsen is dat alle zichtbare uitingen van een geloofsovertuiging, zoals kruisjes, keppeltjes, hoofddoeken, maar ook piercings en tatoeages, verboden zijn voor agenten. Tegenwoordig mag een Nederlandse agent wel een tatoeage dragen, mits deze niet haatdragend is of een bepaalde geloofsovertuiging uitstraalt, en niet in de hals of in het gezicht is geplaatst.[9] Een werkgever kan eisen dat de tatoeages niet zichtbaar zijn, tenzij dat deze eis ingrijpt in het privéleven van de werknemer. Als een werkgever voorschrijft dat het haar kort gedragen moet worden, dan grijpt die bepaling wel in in het privéleven van de werknemer. Dit is dan minder snel toegestaan. In het moderne Japan worden zichtbare tatoeages evenmin geaccepteerd. Redenen genoeg dus om ons in de tatoeages te verdiepen.  

2. Geschiedenis van de tatoeage 
Ontdekkingsreiziger James Cook liet in 1774 een getatoeëerde Polynesiër in Londen zien. Hij voerde de term 'tatoeëren' in, wat voortkwam uit het Tahitiaanse woord voor 'markeren': tatau. De wortels van tatoeage gaan terug naar een 4000 jaar oude mummie van een Egyptisch koningskind. In de huid van de jongeman was met een benen naald een afbeelding van een zonnegod aangebracht. Vervolgens was de tatoeage permanent gemaakt door een mengsel van dierlijk vet en roet in de wond te wrijven. Minstens even oud is het gemummificeerde lijk, dat in het ijs van een gletsjer in Oostenrijk is gevonden. Deze persoon had tatoeages op nogal verborgen plekken, bedekt met kleding. Romeinse schrijvers zoals Virgilius en Galenus rapporteerden dat veel slaven en criminelen werden getatoeëerd. De christelijke keizer Constantijn verbood tatoeages in het gezicht, die onder slachtoffers, soldaten en gladiators gewoon waren.

3. Doelen van tatoeages
Er blijken minstens achttien redenen (die elkaar soms overlappen) te bestaan waarom mensen zich laten tatoeëren. In willekeurige volgorde laten we deze de revue passeren:

3.1 Camouflage in verband met de jacht. De vroegste functie van het tatoeëren was vermoedelijk het camoufleren van het ongeklede lichaam tijdens de jacht.

3.2 Gezondheid. Verder wordt er vermoed dat de eerste tatoeages om medische redenen werden gezet. Dit kon worden opgemaakt uit de vorm en de plaats van de tatoeage op oude mummies[10], een soort bijgeloof dus. Zeker is dat in het oude Egypte er een verband is tussen tatoeages en de goden. Tijdens een expeditie van het vreemdelingenlegioen in Afrika bracht een militaire arts bij soldaten verschillende tatoeages aan op de plekken waar gedrukt moest worden bij een slagaderlijke bloeding. De arts bedacht dat dit handig zou zijn als een soldaat tijdens het gevecht een slagaderlijke bloeding kreeg en er geen arts in de buurt was. Een medesoldaat zou dan precies weten waar hij moest drukken om zijn collega te redden.[11]

3.3 De versieringen werden oorspronkelijk gebruikt ter identificatie, bijvoorbeeld om onderscheid tussen stammen te accentueren. De tatoeage kan functioneren als een symbool van een religieuze overtuiging zoals de Berbervrouwen in Noord-Afrika of door de Kopten, waarover later meer in dit artikel. In sommige culturen gelooft men dat de geest, die na de dood ontsnapt uit het lichaam, een exacte replica van dat lichaam zal worden. Daarom gebruiken zij tatoeages als identificatie in de volgende wereld. Bengalese Hindoes geloven dat ouders hun kinderen zonder tatoeages in het hiernamaals niet zouden herkennen. Grieken en Perzen gebruikten tatoeages om slaven en criminelen te markeren. Om desertie door soldaten (vaak huurlingen) uit het Romeinse leger te voorkomen werden deze getatoeëerd. In de beruchte concentratiekampen van de Nazi's werden gevangenen als beesten door identificatietekens of nummers op de arm letterlijk gebrandmerkt. Door hun namen te vervangen door nummers werden ze vernederd en gedepersonaliseerd of ontmenselijkt.
Door een crucifix of Jezus als tattoo te laten zetten willen sommige asielzoekers in het Verenigd Koninkrijk hun positie als bekeerling kracht bij zetten. Mede door tattoos met verwijzingen naar homoseksualiteit, atheïsme of christendom zijn in ruim twintig gevallen asielaanvragen in hoger beroep toegewezen.[12]

3.4 Een teken van liefde. Allerlei liefdesverklaringen worden vastgelegd in de menselijke huid. Liefde voor moeder, een geliefde, een overleden familielid, vriend of kameraad, het vaderland, een beroep, of voorwerp. 'Liefde duur eeuwig, een tatoeage gaat iets langer mee'.

3.5 Tatoeages werden gebruikt als teken van rouw en voor een inwijdingsrite. Dr. Peter Hammond, directeur van Frontline Fellowship, een zendingsgenootschap in Zuid-Afrika, stelt dat tatoeages hun oorsprong vinden in het animisme en spiritisme van primitieve stammen. Het zijn pijnlijke rites die uitgevoerd worden om toe te treden tot de stam of clan. Deze initiatie gebeurt meestal bij het volwassen worden.[13]

3.6 Het kan ook als een verzetsteken dienen: drie stipjes tussen duim en wijsvinger is het teken van de pest hebben aan de overheid. Maar bij sommige Arabische vrouwen stond op de pols een cirkel van driehoekige stippen getatoeëerd om de trouw van hun man te waarborgen, een teken van toewijding, of anders gezegd verzet tegen ontrouw dus.                                            
Protestzangeres Joan Baez liet begin jaren zeventig een blauw bloemetje op haar onderrug plaatsen als een anti-Vietnamoorlogssymbool.

3.7 Tatoeages werden gebruikt als teken van moed. Militairen kunnen zo hun lidmaatschap laten zien van een bepaalde tak in het leger. Het kan evengoed een blijk van vaderlandsliefde zijn. Door tatoeage worden sentimenten als patriottisme, liefde, vriendschap en broederschap uitgedrukt. Je moet wel veel van je partner, volk, vriend of broeders houden, om gedurende hele leven hun namen op je lichaam te blijven dragen.

3.8 Een tatoeage geldt als statussymbool. Tatoeages kunnen tekenen van koninklijke afkomst en rang zijn, maar ook betekenen dat een bepaald individu bij een bepaalde gemeenschap hoort en overgegaan is van kind naar volwassene. Hoe meer tatoeages, hoe rijker de persoon, want ze zijn niet goedkoop. Bij rationele culturen zoals de Maori in Nieuw-Zeeland gaven tatoeages vaak specifieke genealogische informatie over het individu. Als een lid van de Kayan op Sarawak het hoofd van een vijand had buitgemaakt (koppensneller dus), werd de rug van zijn hand en vingers getatoeëerd. Een kleinere rol in een moordpartij betekende een kleinere tatoeage.

3.9 Als een soort amulet. In veel culturen hangen tatoeages samen met magie, totems en de wens om met de ziel van een bepaald dier te worden geïdentificeerd. Door een sterk bijgeloof meent men dat tatoeages kwade geesten afweren, giftige beten genezen of voorkomen, aanvallen door roofdieren afwenden en als schild dienen tegen messen, speren en zelfs kogels. Primitieve (?!) culturen brachten dieren op hun lichamen aan opdat ze de bescherming en kracht van die dieren zouden ervaren. Schorpioentatoeages zouden een krachtig amulet zijn die de drager beschermt tegen kwade geesten. Een tatoeage kan een psychische uitwerking hebben: de op je huid geprojecteerde tijger bijvoorbeeld symboliseert en inspireert je innerlijke kracht. Anderen ontvangen magische krachten, bijvoorbeeld door een tekst met onbekende lettertekens in witte inkt. Topsporters trekken nogal eens hun shirt uit zodat hun afschrikwekkende en imponerende tattoos zichtbaar worden. Moderne tatoeages met het doel te beschermen, zijn klavertjes vier, hoefijzers en allerlei religieuze en spirituele symbolen. 
Een sak yant (yantra-tatoeage) is een tatoeage die door monniken wordt aangebracht en geldt als een soort initiatie in het boeddhisme. De 'sak yant'-tatoeages, onder andere uit Thailand, worden geacht geluk, bescherming en zegeningen te brengen. Boeddhistische monniken in de tempels zijn meestertatoeëerders. Tijdens het tatoeëren zingen de monniken hun gebeden. Een tatoeage van een tijger, draak, feniks, slang, een hindoeïstische of boeddhistische goden, bodhisattva's (boeddhistische heilige), enz. is pas compleet als ze is versierd met geschikte mantra's en yantra's en is aangebracht door een monnik die een soetra (boeddhistisch geschrift of aforisme) zingt. Volgens deze Thaise tatoeëerders kunnen gewone siertatoeages echter de drager niet beschermen of zegenen. Zo'n tatoeage is bekend geworden door de rug van de actrice Angelina Jolie.
Polynesië is een eilandengroep ten oosten van Australië. De Maori’s zijn de oorspronkelijke bewoners van Nieuw-Zeeland. De Maori tattoo is de bekendste Polynesische tattoo, maar de Maori's zijn niet blij wanneer een westerling hun tatoeages overneemt. Bij de Dajak op Borneo heeft tatoeëren altijd nauw samengehangen met animisme, de godsdienst die aan alle dingen een ziel toekent, en het koppensnellen. De Iban op Borneo geloofden dat tatoeages in de geestenwereld van het hiernamaals het pad verlichtten. Alle Kanjanvrouwen lieten zich tatoeëren, want ze geloofden dat de afbeeldingen in het hiernamaals als fakkel zouden dienen.
Een van de redenen om tattoos te laten zetten is om op te vallen, dus anders dan de anderen te willen zijn. Body Modification kan zelfs uitlopen op het laten zetten van een tatoeage die over tien verschillende lichamen loopt. Als je die lichamen naast elkaar ziet valt een doorlopend patroon op. Maar je wilt de grenzen steeds verder verleggen: piercings, uitrekken van oorlellen, scarification (waarbij de huid in een bepaalde vorm wordt weggehaald zodat er een 'sierlijk' litteken ontstaat), brandmerken, je tong splijten, je oren opereren (zodat die op puntige elfenoortjes lijken) of siliconenimplantaten plaatsen, en zelfs je ringvingers amputeren.[14] Niets is te dol. 

3.10. Tatoeages zouden het menselijk lichaam verfraaien, en deze ijdelheid mag best wat kosten. Tatoeage wordt al decennia in Nederland toegepast in de dermatologische praktijk. Na een operatie kan een ontsierend litteken door het inkleuren van de huid vrijwel onzichtbaar worden gemaakt. 'Reparatie' van mensen met zichtbare of beperkende littekens door operaties, bijvoorbeeld melanomen (dat is een vorm van huidkanker die vaak ontstaat op een plek waar een moedervlek zat) of in het geval van iemand van wie de tepels bij een borstconstructie niet gespaard konden worden. Dat kunnen we als ‘permanente make-up’ betitelen. Bij mannen die een ernstige ziekte over verwonding aan de penis hebben gehad en bij transmannen kunnen adertjes en stoppeltjes en de rand van een eikel op de penisprothese worden aangebracht. Dat heet falloplastiek-tatoeage.[15]
Door een trauma kunnen de irissen kleurloos worden, maar dat kan dankzij tatoeages weer worden ingekleurd. In Nepal is men heel bang voor mensen met een witte iris, want een wit oog wordt als een 'boos' oog gezien. Mensen zonder iris worden daar verstoten, maar irissen kunnen met tattoo-inkt ingekleurd worden want hoornvlies is ook huid, aldus dermatografe Brigitte Drost.[16] Nog weer anderen, wellicht de meerderheid, laten zich alleen ter decoratie ('beautification') tatoeëren. De tatoeages fungeren dan als mode-uiting. Voor velen geldt de tattoo juist als een symbool van vrijheid. Door het uiterlijk op te doffen wil men waardering oogsten en erkenning krijgen. 

3.11 Tatoeage heeft ook een spiritueel effect. De enthousiaste tatoeagepropagandiste Michelle Delio getuigt: "Tatoeages hebben te maken met het je eigen maken van je lichaam, zodat het een echt thuis wordt en een geschikte tempel voor de geest, die erin woont. Hoe meer symbolen ik in mijn huid aanbracht, des te meer voelde ik mij thuis in mijn lijf. Ik merkte dat mijn lichaam, door het te beschouwen als iets dat ik naar believen kon veranderen, aan de ene kant minder heilig werd, maar tegelijk ook heiliger. Minder heilig, omdat ik weigerde te accepteren dat het perfect was - geschapen immers naar het beeld van God - en heiliger, omdat ik mijn lichaam eer bewijs door ervoor te zorgen, het te voeden en het te sieren. Tatoeëren is dan ook een manier om de spirituele en materiële behoeften van mijn lichaam in evenwicht te houden. Ik ben ervan overtuigd dat je met een met zorg gekozen tatoeage zelfs zegeningen over je kan afroepen. Veel tegenwoordige tatoeëerders stellen dat ze in hun werk zowel een medium als een psychiater moeten zijn. Sommige tatoeëerders in het Westen experimenteren met rituele methoden. Dat wil onder andere zeggen dat er een ritueel volbracht moet worden zodat er een heilige ruimte ontstaat rondom de plek waarop de tatoeage aangebracht dient te worden. Vaak wordt er wierook gebrand en wordt aan de goden gevraagd het proces te zegenen. Vrienden worden uitgenodigd om erbij te zijn en hun steun en energie te geven. De tatoeage wordt ontworpen volgens traditionele magische kleurstellingen en aangebracht als de maan de juiste stand heeft. Dit soort tatoeages wordt vaak gebruikt bij een initiatie- of genezingsrite". Door de Griekse god Pan (half dier en half mens) in haar huid te laten graveren, hoopte ze de geest van deze oergod in de 20e eeuw op te kunnen roepen. "De tatoeages sieren niet alleen het lichaam, maar ook je ziel. Sommigen geloven dat je slechts aan je tatoeage herkenbaar bent in het hiernamaals. En, het werkt verslavend, je wilt steeds meer tattoos in je lichaam", aldus Delio.[17] Rob en Marjolein van Rijn, eigenaars van de eerste piercingshop in Haarlem, bevestigen dit: ze waren al verslaafd aan piercings en tatoeages toen ze zagen dat je je ook aan vleeshaken kunt laten ophangen. Zij willen altijd anders zijn, zij haten het burgerlijk zijn en kappen ermee als het mode wordt.[18] Het verslavende effect las ik in veel artikelen over dit onderwerp. De tatoeage van de Maori's diende ook voor de toegang van de ziel in het dodenrijk. Een niet getatoeëerde overledene zou nimmer rust vinden. 

3.12 Als middel tegen veroudering. Jong blijven is een ander doel. Volgens Chris Wroblewski, medeauteur van het boek 'Vrouwen tattoos'[19], is een tatoeage in zijn puurste vorm geen esthetisch, religieus, seksueel of maatschappelijk verschijnsel, maar een rituele afspraak met de dood. Het verouderingsproces probeert men zo tegen te houden. De tatoeages zijn volgens hem op de huid neergeschreven toverspreuken om het onafwendbare verval te voorkomen.

3.13 Als blijvende herinnering lieten pelgrims in de middeleeuwen een tattoo zetten van de bedevaartplaats die ze bezochten. Sommigen (bijv. de Engelse koning Edward III, de Deense koning Frederik IX, koning George van Griekenland en de keizers Frederik III en Wilhelm II van Duitsland) die in Japan waren geweest kwamen met een tatoeage van een draakje terug (bijv. de Engelse koning Edward III, de Deense koning Frederik IX, koning George van Griekenland en de keizers Frederik III en Wilhelm II van Duitsland.[20]

3.14 Ter nagedachtenis aan en uit eerbetoon voor een overledene laten sommigen zich ook tatoeëren. De as als overblijfsel uit een crematie kan verwerkt worden in de tatoeage-inkt, maar de risico's voor de gezondheid zijn zodanig dat voormalig minister Schippers van Volksgezondheid het gebruik ontraadde. Het is namelijk aannemelijk dat de as bij het mengen met de inkt door de tatoeëerder al niet meer steriel is en bovendien kan de as schadelijke stoffen (kankerverwekkend, zoals PAKS[21]) bevatten.[22]

3.15 Een (dringende) boodschap communiceren kan ook met een tattoo. Zo liet de hoogbejaarde en inmiddels wijlen Nelly Bolten op haar onderarm en later op haar borst de teksten 'niet reanimeren' respectievelijk 'Niet reanimeren, ik ben 91+!!!' aanbrengen. Hoewel elk jaar deze tattoo verouderd blijkt, haar leeftijd klopt immers maar één jaar, kreeg haar voorbeeld oudere navolgers. Deze tattoo heeft echter geen rechtsgeldigheid.[23] Spreuken, complete gedichten met allerlei boodschappen enzovoort, met of zonder illustraties, kunnen getatoeëerd worden. De klant is koning; als je maar betaalt, kun je alles op en in je huid kwijt.
Onder de arm, vlak bij hun oksel van SS'ers was hun bloedgroep getatoeëerd. Op het slagveld wisten artsen dan meteen welke bloedgroep zij nodig hadden voor bloedtransfusie. Na de oorlog konden de geallieerden via dat 'merkteken' iedere SS'er makkelijk uit de meer dan een miljoen krijgsgevangenen pikken. Om hun duistere verleden uit te vlakken hebben veel SS'ers later hun bloedgroeptatoeage laten verwijderen.[24]  

3.16 Een tatoeage kan ook een reclame-uiting zijn. Bij de paralympische sporters mag geen reclame op het lichaam gedragen. De Britse paralympische zwemmer Josef Craig werd tijdens de Europese kampioenschappen in 2016 gediskwalificeerd om dat hij vóór de halve finale zijn tatoeage van een gekleurde leeuw met vijf ringen eronder op zijn borst niet had weggepoetst.[25]

3.17 Als een vorm van straf. Romeinen markeerden hun slaven, krijgsgevangenen en misdadigers. In het vroege Romeinse rijk werd op slaven die naar Azië werden geëxploiteerd 'belasting betaald' getatoeëerd. Op slaven en gevangenen werd ook hun straf getatoeëerd, bij wijze van identificatie en straf. Op het voorhoofd van veel slaven stond 'Houd me tegen, ik ben een ontsnapte slaaf’. In Japan werd bij misdadigers een tatoeage op het voorhoofd gezet, waarop de aard van hun misdrijf werd vermeld. Het brandmerken geschiedde op een zichtbaar lichaamsdeel van een slaaf of slavin als teken van eigendom of misdadigheid. Uitzonderlijk en illegaal kunnen nog steeds tatoeages als straf voorkomen. 'Ik ben een dief' werd op het voorhoofd van een tiener getatoeëerd, omdat de zeventienjarige jongen in Brazilië een fiets probeerde te stelen.[26]

3.18 Tatoeages blijken ook te functioneren als alternatief evangelisatiemiddel. Goed bedoeld, maar niet doordacht. Ex-EO coryfee Arie Boomsma heeft op zijn rug een grote afbeelding van Sint-Joris en de draak laten tatoeëren. Dat slaat volgens hem op het aangaan van uitdagingen en het overwinnen van tegenslagen. Bovendien liet hij op zijn onderarm en nota bene op Goede Vrijdag (6-4-2007) een kruisteken aanbrengen als teken van hoop en rotsvaste basis van zijn leven. Boomsma verdedigt zich: in Leviticus mogen priesters van het volk Israël hun hoofden niet kaalscheren, hun baarden niet knippen en geen symbolen in hun huid kerven. Volgens Boomsma verdedigen tegenstanders van tatoeage dit verbod op tatoeage inconsequent. Want ‘die tegenstanders hebben hun kaalgeschoren wangen en kortgeknipte wangen en dat is volgens Leviticus dus ook verboden’. Daar valt tegen in te brengen dat dit gebod, als onderdeel van regels voor levensheiliging, niet slechts gold voor de priesters (Lev.21:1-5), maar voor alle Israëlitische mannen die in rouw waren (Lev.19:1, 28). 
Bovendien: hoewel het gebruik van tatoeage in bijbelse tijden al bekend was, is Boomsma wel redelijk origineel om dit als evangelisatiemiddel in Nederland te gebruiken. Het fameuze echtpaar Yolanthe Cabeau (actrice en tv-presentatrice) en topvoetballer Wesley Sneijder lieten beiden een vers uit Psalm 23 op hun lichaam inkten. De Amerikaanse opwekkingsprediker Todd Bentley liet volgens eigen zeggen de tattoos over zijn hele lichaam in opdracht van God zetten. Daaronder ontdekte men trouwens ook occulte afbeeldingen.[27] In de Verenigde Staten, het land van de onbeperkte mogelijkheden, heb je alles, bijvoorbeeld ook de 'Alliance of Christian Tattooers', met Joz.24:15 als basistekst. Dat is niet bepaald een Bijbeltekst om tattoos te legitimeren. Op hun site zijn veel doodskoppen -waarom toch?- te zien. Men zal het allemaal wel goed bedoelen, maar heiligt het doel de middelen?
Er mag dan geen duidelijk verbod zijn, er ontbreekt wel een duidelijk voorbeeld in Gods Woord om tatoeage voor evangelisatie te gebruiken. Is dit niet een miskenning van het prachtige door God geschapen lichaam? Natuurlijk kan je naar aanleiding van die tattoos gesprekken krijgen en kan God met een kromme stok recht slaan. Vraag het God Zelf. Hij spreekt door Zijn Woord. Ervaringsdeskundige Peter van Breemen heeft grote tatoeages met duivels en demonische Keltische tekens zoals pentagrammen overgehouden uit zijn leven voordat hij christen werd. Die beïnvloeden zijn geest en herinneren hem aan zijn periode zonder God. Geld om deze weg te laten halen heeft hij niet. Nu werkt hij bij het christelijk opvangcentrum 'In de Vrijheid'. Zijn advies voor jonge mensen luidt: 'Begin er niet aan. Zet geen tatoeages, dat staat toch in Leviticus. Nergens zegt God dat je Hem moet eren met tatoeages. En bedenk dat wie een kruis laat tatoeëren er zelf altijd op zijn kop naar kijkt. Een omgekeerd kruis is het teken van satan'.[28]

3.19 Uniek willen zijn. Je probeert origineel te zijn en op te vallen met een bijzondere tattoo, totdat anderen precies dezelfde hebben en je niet meer genoeg opvalt. Wat bijzonder was, is burgerlijk saai geworden. Dan kun je die eens originele tattoo tegen pijn lijden en betaling wel weer laten weg laseren. Door tattoos kun je de ander imponeren in de zin van ‘kijk eens wat ik durf’. Deze radicalisering is nu aanbeland bij gezichtstattoos, te zien bij artiesten als Post Malone, Lil Wayne en Justin Bieber. Deze idolen zijn de trendsetters voor hun fans.                                                                                                      Historicus Henri Beunders, auteur van 'Optocht der tattoos', stelt dat de mens enorm is geïndividualiseerd en daarmee de vaste kaders van religie, de vakbond, politieke partijen is kwijtgeraakt. De leegte van het bestaan is wel erg groot geworden. Maar tatoeëren bewijst dat je leeft, dat je bestaat. 'Ik ben toch wel bijzonderder dan jij, iets kunstzinniger of stoerder'. Men heeft behoefte aan expressie van het innerlijk. Vroeger waren tattoos het symbool van verzet tegen 'het systeem'. Bij pacifistische hippies uit Californië maar bij ook satan-aanbidders uit de oostkust van de VS en ook in Engeland waren tattoos populair. In gevallen van trauma's hebben de tatoeages een soort pseudoreligieuze functie. Mensen vertellen dat ze kracht eruit putten als ze ernaar kijken zodat ze weer verder kunnen. Net als andere mensen 's ochtends in de Bijbel lezen. Je kunt je bevrijd voelen door het zetten van een tattoo, maar je bent er wel aan gebonden. Tegenwoordig heeft al dertig procent van de Nederlanders onder de veertig jaar tatoeages. Maar als iedereen ze heeft, hoe kan je je dan nog onderscheiden?[29]

4. Techniek van het tatoeëren
Lang werd gedacht dat de inkt van een tattoo in de bindweefselcellen onder de huid terecht kwam, maar nieuwe inzichten wijzen op macrofagen, cellen van het afweersysteem die als een soort vuilniswagens de pigmentkorrels opslokken. Tatoeage-inkt is een mengsel van pigmenten, kleurstoffen, conserveermiddelen, vulstoffen en oplosmiddelen.  In de inkt kunnen ook polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s) en zware metalen zitten die kankerverwekkend zijn.[30] Werkelijk van alles is in kleuren of zwart/wit op de hele huid (zelfs op de kaalgeschoren hoofdhuid) aan te brengen: schedels, slangen, draken, engeltjes, bliksemschichten, Hitler, Madonna, Dracula, Boeddha's, naakte vrouwen, harten, ankers, bloemen, kassabonnen, maar ook Maria, een kruis en Jezus ... Een klein lichaamsdeel kan bewerkt worden, maar ook het hele lichaam, waardoor het net lijkt of men kleding aan heeft. Nadat een bepaalde tekening is uitgekozen, wordt er een sjabloon op de huid aangebracht. Met de hand of met een elektrisch graveerpistool wordt een stof onderhuids ingebracht. Een tatoeage ontstaat door gekleurde pigmenten te plaatsen tussen de permanente onderlaag van de huid en de zich steeds vernieuwende bovenlaag. Het pigment verbindt zich met de huidcellen en is zichtbaar door de doorzichtbare bovenlaag van de huid. De pijn is afhankelijk van de plaats van het lichaam. Het genezingsproces duurt een à twee weken. Een nieuwere techniek is het in laten branden in plaats van etsen. Bij dat inbranden wordt een stempel, verhit tot 1000 graden, in de huid gedrukt.

5. Gevaren van tatoeages
De GGD heeft in 2012 in Nederland officieel 570 vergunningen afgegeven, maar in werkelijkheid is een veelvoud aan tatoeëerders actief.[31] In 2013 waren er 823 tattoo shops met een vergunning, en dat aantal is toegenomen tot zo'n duizend shops in Nederland in 2015.[32] Er bestaan in dit vak zeker (goedkopere) beunhazen. Maar hoe hoog kan de prijs oplopen als er niet absoluut steriel gewerkt wordt?! Ziekten als hepatitis-C (een ernstige leverontsteking) en hepatitis-B (een door bloed overdraagbare aandoening die vele male besmettelijker is dan hepatitis C en zelfs 100 x besmettelijker dan HIV) en HIV/AIDS worden gemakkelijk verspreid[33], met alle ellende van dien. De hartspecialisten dr. M.W. Freund, drs. G.G. van Iperen en dr. J.L.M. Strengers (hoofd afdeling kindercardiologie) van het Wilhelmina Kinderziekenhuis in Utrecht uiten hun ernstige zorgen in het Nederlandse artsenblad Medisch Contact over het toenemend aantal jonge hartpatiënten met een piercing of een tatoeage. De lichaamsversieringen blijken het risico op hartbedreigende bacteriële infecties bij kinderen en jongeren met een aangeboren hartprobleem aanzienlijk te verhogen. Wie een tatoeage wil, moet een goed werkend immuunsysteem hebben, want anders kunnen er nare complicaties optreden.[34]                                                                                                                    Inkten en kleurstoffen kunnen bij sommige mensen reacties in het lichaam oproepen, zoals een allergische reactie, huidirritatie, een bacteriële infectie en zelfs bepaalde vormen van auto-immuunziekten. Te snel gaan zwemmen na het laten plaatsen van een tatoeage is wegens infectiegevaar gevaarlijk. In combinatie met andere kwalen kan dit zelfs dodelijk zijn.[35]
De kleine wondjes die ontstaan bij het aanbrengen van een tatoeage of een piercing hebben lange tijd nodig om volledig te genezen en vormen dan een uitstekende toegangspoort voor bacteriële ziekteverwekkers als stafylokokken en streptokokken.[36] In 2001 ontdekte de Keuringsdienst tijdens een kleinschalig intern onderzoek bij 18 % van de schoonheidssalons en tatoeageshops bacteriën in de verf.[37] Voor plastisch chirurgen en dermatologen is het nog onbekend of de bestanddelen van inkt - soms zware metalen als lood, kwik, chroom en cadmium - bij verwijdering met de lasermethode elders in het lichaam schade veroorzaken. Vreemd toch, dat door zware metalen verontreinigde grond moet worden afgegraven en gesaneerd, en dat tegelijkertijd wel giftige zware metalen onder je huid gespoten mogen worden! Tenslotte is het verontrustend dat in Nederland (bericht uit 1994) de laserbehandeling van tatoeages niet is voorbehouden aan uitsluitend medici. De Voedsel- en Warenautoriteit is vanaf 1-5-2004 tatoeage-inkt gaan controleren op verboden kleurstoffen, omdat sommige kleurstoffen kanker kunnen veroorzaken. In 2012 bleek al dat de zwarte inkt kankerverwekkend kan zijn. Ruim een decennium na 2004 meldt deze Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) dat een derde van de inkt die in Nederland wordt gebruikt voor tatoeages, stoffen bevat die kankerverwekkend kunnen zijn. Meerdere importeurs en leveranciers hebben daar een waarschuwing of geldboete voor gekregen.
Tussen 2008 en 2013 onderzocht de NVWA 701 monsters van gekleurde tatoeage- inkt, waarvan er 206 niet op orde bleken; 44 boetes werden uitgedeeld wegens het verhandelen van inkt die schadelijke stoffen bevatte. In een onderzoek, waarbij 37 monsters zijn bekeken, bleek 41 procent niet aan de regels te voldoen. De NVWA weet niet of de stoffen ook daadwerkelijk kanker hebben veroorzaakt. In veel zwarte tatoeage- en permanente make-up-inkten zitten nog steeds (febr. 2017) kankerverwekkers. Dit blijkt uit een onderzoek door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, die 52 van de meest voorkomende inkten in Nederland onderzocht. In 17 daarvan zaten de kankerverwekkende stoffen. In Nederland kennen we strengere regels dan in andere Europese landen. Volgens de Europese regels mogen stoffen als polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK's) tot een bepaalde waarde in de inkt voorkomen, in Nederland geldt een totaal verbod. De NVWA waarschuwt dus voor het risico van tatoeages. Van menige tatoeage-inkt is de samenstelling duister. Sommige bevatten kankerverwekkende azopigmenten en polycyclische aromaten. Bij de verwijdering door laserstralen ontstaan zeer gevaarlijke stoffen.[38] Er zijn strenge hygiëneregels, en tatoeageshops hebben een vergunning nodig van de GGD. Bovendien zou in verband met allerlei risico's een website meer veiligheid moeten bieden.[39] Bij overtreding kunnen de geldboetes oplopen tot zo'n € 4.500.[40]
In 2021 nam de NVWA monsters van 53 producten. Geen enkele inkt voldeed volledig aan de nieuwe regels. Soms klopte de inhoud niet wat op het etiket stond, tatoeage-inkt moet ook steriel zijn, want bacteriën kunnen een huidinfectie veroorzaken. RIVM en NVWA raden aan om alleen naar een tatoeëerder te gaan met een GGD-vergunning; die garandeert hygiënisch te werken.[41] Mensen met een verminderde weerstand hebben een grotere kans op complicaties wanneer zij een tatoeage laten zetten. Het betreft personen met een chronische aandoening als diabetes, maar ook patiënten die afweer onderdrukkende medicijnen slikken na een orgaantransplantatie of vanwege een auto-immuunziekte als ziekte van Crohn of rematoïde artritis. Deze groepen hebben een verhoogde kans op infecties.[42]

 6.Spijt van tatoeages  
Waar ligt de ethische grens voor de toepassing van plastische chirurgie? Je zou kunnen zeggen dat dit aanvaardbaar is als je er psychisch zwaar onder gebukt gaat. Het advies 'bezint eer gij begint' is hier wel zeer van toepassing. Het Britse tv-programma Tattoo Fixers bracht veel mislukte, en niet zelden obscene tatoeages in beeld. Jongeren laten zich steeds jonger tatoeëren en krijgen nu ook steeds jonger spijt. Ongeveer drie van de vijf getatoeëerden blijken van hun tatoeage af te willen, opvallend veel dus. Wie op een vrolijke avond en in een dronken bui 'ANNIE' op zijn borstkas liet tatoeëren, kon er immers vrijwel verzekerd van zijn dat de inktletters een langer leven was beschoren dan de verhouding met Annie zelf. Je aanbeden en afgebeelde idool kan bij jou in ongenade zijn gevallen. Zangeres Anouk is dit overkomen. Vooral vrouwen van rond de dertig die aan trouwen en kinderen denken, willen niet meer geassocieerd worden met hun jeugd en daarom moet de tatoeage weg. Een spelfout is funest. Vraag maar aan de Feyenoorder Jordy Clasie ('You mean everyting in my life'). En met Chinese karakters of buitenlandse teksten moet je goed uitkijken. Voor je het weet staat er niet 'mysterieus', maar 'raar' op je heup (Britney Spears) of dat je leeft volgens je 'menstruaties' (régles) in plaats van je eigen regels (règles) wat voetballer John Carew overkwam.[43] Niet zo leuk voor tattoo-fans is de constatering dat tatoeages onder invloed van zonlicht en chloor kunnen vervagen. En hoe ziet je tatoeage eruit als je oud en rimpelig bent geworden? Er is nòg een reden om eerst goed na te denken alvorens tot tatoeage over te gaan. Uit onderzoek door de University of Saint Andrews blijkt dat (zichtbare en daar doe je het toch voor?!) tatoeages de kans op een baan verkleinen. Het kan een carrière in de weg zitten. Managers blijken tatoeages te zien als 'vies' en 'onfris', en zijn bang voor hoe collega's en klanten erop zullen reageren.[44]
Bovendien kan je afbeelding niet door iedereen gewaardeerd worden: in juli 2016 werd een Spaanse toerist uit Myanmar gezet vanwege een tatoeage van Boeddha op zijn been.[45] In principe is de tatoeage onherroepelijk. Vaak wordt onderschat hoe lastig, pijnlijk en emotioneel het is om een tattoo te verwijderen, nog afgezien van het pijnlijke financiële plaatje. De simpelste manier om niet met een tatoeage in het zicht te lopen, is om er kleding overheen te dragen. De tatoeage te lijf gaan met schuurpapier, een kaasschaaf of zelfs met een strijkbout (om een brandblaar te creëren en te hopen dat de tatoeage er met de huid van de brandblaar zal afvallen) helpt niet. Als iemand zich pas heeft bezonnen na te zijn begonnen en om een of andere reden ontevreden is over een afbeelding, kan een zgn. 'cover-up' toegepast worden. Er wordt dan een plaatje bovenop aangebracht, wat het eerste verdoezelt. In feite wordt de tatoeage dan uitgebreid. Een andere methode is een vleeskleurige tatoeage te laten aanbrengen. Ten vierde kan de huid als het ware worden weggeschuurd (dermabrasie). Uiteraard is dit heel pijnlijk. Echt laten verwijderen kan door middel van plastische chirurgie, ofwel huidtransplantatie (vijfde methode). Er blijven dan vaak wel littekens over.
Ten slotte een heel moderne manier van verwijdering: niet-pijnloze laserstralen. Deze methode is veel duurder dan het tatoeëren zelf. Afhankelijk van de omvang en aard van de tekening, de techniek die gebruikt is om hem te zetten, de inktsoort, en hoe lang geleden het is dat de tattoo is gezet, zijn de kosten € 50,- tot € 300,- per behandeling. Gelukkig is er sinds 2019 de stichting 'Spijt van Tattoo', die via haar campagne 'Dag Tattoo Hallo baan', mensen helpt die leven van een minimum inkomen en spijt hebben van hun tatoeage in gezicht, handen en hals door deze kosteloos te verwijderen. Dit moet de kans op een baan na het solliciteren bevorderen.[46]
Een laserstraal werkt volgens het principe van fotothermolyse. De laser geeft een lichtbundel af op de tattoo. De inkt absorbeert het warme laserlicht, de inkt zet uit en de kapsels knappen open. De witte bloedlichaampjes kunnen dan de inkt weer opruimen, want de inkt van de tattoo wordt door de straling letterlijk geëxplodeerd en in zulke kleine elementen opgedeeld, dat deze in de weken daarna door het lichaam zelf kunnen worden afgevoerd. De behandeling moet wel vier tot twaalf keer herhaald worden, want omdat de vrijgekomen inkt vaak te veel is voor de witte bloedlichaampjes, zet het lichaam een hulsje om de inkt, die op deze manier weer wordt ingekapseld in superkleine bolletjes. De klassieke Oost-Indische inkt is na een stuk of zes behandelingen verdwenen. Rode inkt kan binnen zes tot tien behandelingen weg zijn. Groen vergt wel 25 sessies (gedurende 3 jaar), terwijl wit vaak onbehandelbaar is. Geel, waar cadmium inzit, verdwijnt nooit helemaal. Het verwijderen van een tatoeage ter grootte van een lucifersdoosje kost € 600 tot € 800.[47] Een ander risico is dat er een allergische reactie ontstaat doordat de laser de structuur van de inkt verandert. Een veel voorkomende complicatie is het ontstaan van hyperpigmentatie, een donkere plek op de huid, of hypopigmentatie, een lichte kleur. Deze kans is groter bij mensen met een getinte of donkere huidskleur. Er is ook kans op kortdurende bijwerkingen van laseren, zoals een rode huid, pijn, blaren, korsten en wonden. In Nederland is er geen controle op de apparatuur en evenmin op de mensen die de laserbehandeling uitvoeren.[48] Tussen elke behandeling zitten acht tot twaalf weken hersteltijd. Garantie dat de tatoeage ook daadwerkelijk verdwijnt, kan niet gegeven worden. Als de inkt bijvoorbeeld synthetische stoffen of metaaldeeltjes bevat, kan de laserstraal die niet afbreken. Helaas kom je daar pas achter als je een keer met de laser behandeld bent... Het stuk huid dat met een laser behandeld is moet wel tot twee maanden na de laatste lasersessie tegen de zon beschermd worden, omdat de huid dan erg gevoelig is voor uv-licht, wat ervoor kan zorgen dat dat gedeelte verbrandt of donkerder wordt.
Een nieuwe verordening van het federale agentschap ‘stralingsbescherming’ in Duitsland over het werken met straling stelt dat alleen medici tattoos mogen weghalen. Deze maatregel die vanaf eind 2020 in Duitsland moet ingaan, betekent het einde voor laserstudio's waar onderhuidse afbeeldingen en namen kunnen worden verwijderd. De Duitse beroepsvereniging van dermatologen neemt al een voorschot op de nieuwe regels en adviseert mensen tot die tijd ook alleen maar naar een ervaren huidarts te gaan met de juiste apparatuur. "Een arts heeft de opleiding, medische achtergrond en vaak ook ethische normen". Als een laser verkeerd wordt ingezet, kan dat leiden tot brandwonden, pigmentveranderingen, ontstekingen, littekenvorming maar ook tot kanker.[49]
Er bestaat in Nederland geen opleiding voor tatoeëren.[50]Steeds meer beroemdheden wagen zich aan gezichtstatoeages. Zo zijn er die de namen en geboortedata van hun kinderen op hun voorhoofd lieten zetten. Dit leidt tot kopieergedrag, gezichtstattoos blijken hip te zijn. Maar de groei van spijtoptanten bij laserklinieken neemt daarmee ook toe. Vooral ex-gedetineerden laten die tattoos in hun gezicht weghalen.[51]  Voorkomen is nog altijd beter dan genezen!
Voor moslims zijn tatoeages taboe, sterker: dit behoort ook nog eens tot één van de grote zonden. Het is dus ‘haram’. Zij baseren zich op de koran, soera (hoofdstuk) 4 vers 119: 'En ik zal hem doen dwalen en ik zal hun begeerte opwekken en ik zal hun bevelen geven zodat zij de oren van de kuddedieren afsnijden en ik zal hun bevelen zodat zij de schepping van God zullen verslechteren' (vertaling van prof. dr. J.H. Kramers). Het woord tatoeage komt daar inderdaad niet in voor. 'Allah vervloekt vrouwen die zich laten tatoeëren, vrouwen die tatoeages bij anderen aanbrengen, vrouwen die wenkbrauwen epileren, vrouwen die wenkbrauwen bij anderen epileren en vrouwen die hun tanden vijlen om hun schoonheid te vergroten en daarmee Allah's schepping veranderen...' (Moesliem 3966). Als een moslim(a) toch een tatoeage in zijn/haar huid heeft, dient hij/zij deze te laten verwijderen.
En wat vinden joden en christenen van tatoeages?
 
7. Standpunt van het Jodendom t.a.v. tatoeage
De enige duidelijke tekst die sterk doet denken aan tatoeage, is Lev. 19: 28. In de Nieuwe Bijbel Vertaling en de vertaling van 'Het Boek' wordt hier het woord tatoeage gebruikt. De NBG-vertaling van 1951 heeft: "Gij zult geen insnijding voor een dode [letterlijk: voor een ziel] in uw lichaam maken en geen tekens in uw huid laten prikken: Ik ben de HERE". Het betreft hier een verboden rouwgebruik. Commentatoren verschillen van mening over de vraag of de functie hiervan wel of niet een soort boetedoening is ten gunste van een overledene, opdat demonische machten de dode niet verder zouden kwellen. Noordtzij zegt hierover: "Hier wordt het nadrukkelijk verboden, zeker omdat het toen nog een sterk Kanaänitisch karakter droeg. Bij het latere Jodendom kwam het tatoeëren veel voor, maar de heidense inslag was verdwenen".[52] Hij verzuimt aan te geven waar en waarom tatoeëren bij Joden veel voor zou komen. Dat tatoeage bij Joden veel zou voorkomen is echter onjuist, behalve als je de holocaust in aanmerking neemt. Alleen in Auschwitz-Birkenau zijn 400.000 mensen gedwongen getatoeëerd met nummers op hun onderarm en daarmee tot een ding gedegradeerd, immers onpersoonlijke dingen zijn makkelijker weg te gooien dan mensen met namen. 'Via dat getatoeëerde nummer kon een buitenstaander natuurlijk vaststellen hoeveel gevangenen er aanvankelijk door de selectie waren gekomen. Later vond de kampleiding kennelijk dat dit te veel duidelijkheid gaf, want zo wisten de gevangenen zelf ook hoeveel er voor hen waren of waren geweest. Plotseling zijn ze toen met een andere nummering begonnen. Er kwam opeens een A voor te staan, daarna een B en toen een C. Het actuele nummer begon opeens ook niet meer met een 1, maar met een 'fancy' getal.  De mensen die rechtstreeks naar de crematoria waren gebracht, hebben nooit een nummer gehad en zijn ook nooit geadministreerd.'[53]  
Tatoeage is, net als het in de Shoah veelvuldig toegepaste crematie, strijdig met de overtuiging van het Jodendom, waarin zij 'opgeroepen worden onder de oppervlakte te kijken en zich te concentreren op de ontwikkeling van diepere en meer blijvende aspecten van hun eigenwaarde en tevredenheid'.
Hoewel de meningen van de orthodoxe en liberale Joden over tatoeages niet eensluidend zijn, ging het aanbrengen van tekenen op de huid tegen hun religieuze leerstellingen in. Door dit geloof waren de tatoeages uit de holocaust een nog grotere wreedheid die veel overlevenden nog jarenlang achtervolgde. Uitzonderlijk is dat een nazaat van een holocaust-overlevende of -overledene een nummer als uit Auschwitz laat tatoeëren als een blijvende herinnering en als een belangrijk teken van henzelf. 'Oma was hierdoor eerst vreselijk overstuur'. Op internet schrijft iemand hierover afkeurend het woord 'holocaustnostalgie'. 'Jongeren proberen de slachtofferrol van hun grootvader over te nemen', meent iemand anders.[54]  Desalniettemin zijn de laatste jaren Holocausttatoeages in opmars, een omstreden trend die werd gestart door kleinkinderen die het concentratiekampnummer van opa of oma op hun lichaam lieten aanbrengen. Zelfs hele gezinnen kunnen een identiek nummer op hun onderarm laten zien. Holocaustoverlevenden menen dat die nummers het ultieme besmette symbool van ontmenselijking zijn, wat ook leidt tot protesten uit religieuze hoek.[55] Rob Cohen heeft zijn kamptatoeage van Auschwitz nooit laten verwijderen, want hij zag het als een 'geuzenteken'.[56]

Abraham Chill[57] gaat verder op het standpunt van Joden in:                                                                      
 1) Als teken van rouw is tatoeage verboden. 
2) Het maken van insnijdingen in de huid met onuitwisbare inkt is op basis van Lev. 19:28 verboden. 
Rabbijnse commentaren verschillen van mening over het waarom van de tweede regel. Waarschijnlijk vanwege heidense oorsprong, omdat men de naam van heidense goden opschreef. Daarom werd het ook algemeen verboden. Or ha-Chajjim geeft als reden, dat als men (om begrijpelijke redenen) als teken van rouw en verdriet insnijdingen maakt, hoeveel te meer is het verboden om (helemaal bij zijn verstand) zich te laten tatoeëren.
Hoe kijken Joden aan tegen tatoeages en body-piercings, in het bijzonder in hun extremere verschijningsvormen wanneer deze geen deel uitmaken van een medische behandeling? 
Het feit dat zij geen medisch doel dienen, is op zichzelf onvoldoende reden om ze af te wijzen. Het is immers een geaccepteerde gewoonte in hun cultuur om gaatjes in de oren te maken om er versierselen in aan te brengen om je mooier te maken. Hun Committee heeft geschreven dat dit toegestaan is volgens de joodse traditie. Als dit het geval is, wat is dan het wezenlijke verschil tussen gaatjes prikken in de oren en afkeurenswaardige vormen van tatoeages en body-piercings? Als de enige overweging is hoe groot of klein de ingreep is, op welke principiële gronden staan zij dan het ene toe en verbieden wij het andere?
En als zij verklaren dat het andere verboden is, kunnen ze er dan zeker van zijn dat hun religieuze taal meer is dan alleen een rookgordijn waarachter een generatie of maatschappelijke groep probeert de eigen normen van schoonheid, decorum en smaak op te leggen aan personen die er anders over denken? Deze kritische kanttekeningen moeten serieus worden genomen. Maar ze moeten ze ook zorgvuldig toetsen aan de eis van de joodse traditie dat zij hun lichamen met respect behandelen, een opdracht die voor ons zeer zwaar weegt.[58] Heiligingswetten bepalen hen bij de natuurlijk schoonheid van het lichaam en weerhouden hen van misbruik en verknoeiing.[59]  God verbood insnijdingen in het lichaam te maken: Lev. 19: 28, 21: 5, Deut. 14: 1, Jer. 16: 6, 41: 5. Dit verbod hield geen verband met afgodisch gebruik maar was bedoeld om de Israëlieten een juiste eerbied voor Gods schepping in te prenten. De uiterlijke verschijning moet de innerlijke status van Gods heilige natie weerspiegelen (Deut. 14: 1, 2). Dit verbod gold in elk geval voor Israël. De meningen lopen uiteen of het ook voor de andere volken geldt.

8. Standpuntbepaling t.a.v. tatoeage vanuit christelijke optiek
Zoals bij elk onderwerp zijn er op internet voor- en tegenstanders te vinden. In 1998 werd in Amerika de Christian Tattoo Association opgericht om een tegenwicht te bieden aan talloze heidense, gewelddadige en occulte tattoo-tradities. Een wetenschappelijk onderzoek in Amerika heeft aangetoond dat getatoeëerde jongeren zich beduidend vaker te buiten gaan aan seks, drank en geweld dan niet-getatoeëerden. Kinderen die een eerste tatoeage of piercing namen op een leeftijd van 13 jaar of jonger, hadden ook meer gedachten over het plegen van zelfmoord. Tatoeëren past bij het moderne hedonisme, waar het uitsluitend gaat om het eigen ik en het eigen lichaam. De schoonheid en kracht van hun eigen lichaam willen met name jongeren zo accentueren.[60] Dat een menselijk lichaam schoon is en een tatoeëerder een knappe kunstenaar kan zijn, staan buiten kijf. Zal ik mij tot een tatoeage laten overhalen? Is hier sprake van versiering of verminking? Mag het lichaam versierd worden door oogschaduw, nagellak, lippenstift, oorbellen, enz.? De grote verschillen met tatoeage zijn dat het niet op maar in de huid wordt aangebracht en permanent is. In feite is het best een luxe om een aanzienlijk bedrag aan een tattoo te kunnen spenderen. Uit de groeiende populariteit van de tatoeages blijkt dat het met een 'financiële crisis' wel meevalt, maar dat er wellicht meer sprake blijkt te zijn van een identiteitscrisis. Het slag mensen dat tatoeages aan liet brengen, evenals de afbeeldingen, moeten ons te denken zetten. Mijn leraar filosofie stelde terecht: 'beter langharig dan kortzichtig!', met andere woorden: het innerlijk is belangrijker dan het uiterlijk. Wel wordt het innerlijk weerspiegeld door het uiterlijk. Ieder mens communiceert met zijn lichaam en kleding. Wat kan die boodschap dan zijn?
Enkele voorbeelden: "Doe maar gewoon", "'t Kan me allemaal niks schelen", "Wees bang voor mij!", "Ik heb mijn toevlucht tot de goden gezocht". Wat straal je uit met je boodschap? Wat is het doel? Kracht? Bescherming? Stoerheid? Bij de groep willen horen? Zekerheid? Shockeren? Opvallend is dat de opmars van het tatoeëren samenviel met de opkomst van de interesses voor oosterse religies. Sommigen van de getatoeëerden hebben zich door occulte motieven laten leiden. Een christen weet dan hopelijk hoe laat het is. De kracht, bescherming, eigenwaarde en acceptatie van de christen liggen in Christus alleen. In Hem ligt onze identiteit verankerd.
Uit de christelijke traditie blijkt dat wij weer niet de eersten zijn, die over dit onderwerp nadenken en positie proberen te bepalen. In de kerkgeschiedenis hadden christenen een afkeer van veranderingen in het lichaam, omdat zij geloofden dat God de mens naar Zijn evenbeeld schiep. Tatoeëren werd beschouwd als een daad van godslastering, een heidense gewoonte, die uitgeroeid diende te worden. Naarmate het christendom zich verspreidde, werd het tatoeëren van slaven en criminelen geleidelijk afgeschaft: eerst niet meer in het gezicht, later nergens meer in het lichaam. In de vierde eeuw waarschuwde de heilige Basilius de Grote de christenen: 'Geen enkele man zal zijn haar lang laten groeien of zichzelf tatoeëren, zoals de heidenen, de apostelen van satan zichzelf met hun afzichtelijke gedachten verachtelijk maken'. In 787 verbood paus Hadrianus I alle soorten tatoeage. De pausen na hem handhaafden dit verbod.[61] In Calcuth in Northumberland verbood de Raad van Kerken in het jaar 786 of 787 eenvoudigweg alle vormen van tatoeages.[62] Uit dit edict bleek wel dat er een onderscheid werd gemaakt tussen profane en christelijke tatoeages. 'Wanneer een individu zich omwille van God een tatoeage laat aanmeten, wordt hij geprijsd [sic]. Maar wie zich om redenen van bijgeloof laat tatoeëren, zoals de heidenen, zal daar geen baat bij hebben'. Soortgelijke afkeuringen werden in de navolgende duizend jaar geregeld geuit. Missionarissen op Samoa wilden het tatoeëren verbieden. Een missionaris schreef: 'Het tatoeëren behoort tot de werken der duisternis en is verboden daar waar men het christendom omhelst.'[63]
Er waren natuurlijk ook uitzonderingen op afkeuring van tatoeages door christenen:
* Er is in het huidige Sudan een christelijke tatoeage gevonden op de mummie van een vrouw uit de tijd van ongeveer 700 na Chr. De tatoeage bevond zich aan de binnenkant van haar rechterdij. Het gaat om een monogram met de Griekse letters M-I-X-A-H-A, ofwel de aartsengel Michael, de patroonheilige van de christenen in deze regio, misschien met de bedoeling zichzelf te beschermen.[64]
* Een andere uitzondering: Italianen in Lorette lieten een afbeelding in hun huid graveren als getuigenis van hun liefde voor God. 
* Oude Egyptische tattookunst is terug te leiden naar 2000 vóór Christus. In het Romeinse rijk was tatoeëren een vernederende praktijk, die werd gebruikt om slaven en criminelen te markeren, en het werd ook gebruikt in heidense religieuze riten waarbij iemand de 'slaaf van een god' werd. In de vierde eeuw na Christus begonnen de Montanisten (een christelijke sekte) die sterk vertrouwden op het boek Openbaring, zichzelf te tatoeëren als de 'slaven van God' (Openb. 7: 2-3).
* In de Koptische kerk. Tijdens lange perioden van mishandeling ontstond de Koptische kunst van het tatoeëren. Alleen een op de pols getatoeëerd kruisje gaf toegang tot een Koptische kerk. Zelfs kleine kinderen werden getatoeëerd, anders mochten ze het kerkgebouw niet in. De familie Razzouk in de oude binnenstad van Jeruzalem zou deze praktijk al zeven eeuwen uitoefenen. Pelgrims willen het heilige land verlaten met een tatoeage op hun arm van de kruisiging, hemelvaart, maagd Maria, en baby Jezus met de datum van hun pelgrimage als een souvenir. Populair is het zogenaamde Jeruzalemkruis (groot kruis met vier kleinere Griekse kruisen tussen de armen), maar dat is vanwege de gewelddadige Kruistochten eerder berucht dan beroemd. In 1862 liet de Prins van Wales, de latere koning Edward VII, toen hij het Heilige Land Israël bezocht het Jeruzalemkruis op zijn arm tatoeëren. Zijn twee zoons lieten dat 20 jaar later ook bij henzelf in Jeruzalem doen. De eerste bewijzen van het Koptische tatoeëren gaan terug tot de achtste eeuw, wanneer de Egyptische monniken hun hand tatoeëerden met christelijke symbolen. Sommige geleerden geloven dat ze het hebben geleerd van Ethiopische christenen, die kruizen op hun voorhoofd, slaap en polsen griften. Historicus Susanne Elm schrijft dat 'verschillende soorten christenen, asceten, gewone christenen en soms bisschoppen stigmata droegen die op verschillende manieren hun gehoorzaamheid aan God weergaven, hun 'toebehoren aan God', zelfs in nadelige omstandigheden'. Het Latijnse woord voor tatoeage is trouwens 'stigma'.
De Koptisch geleerde Otto Meinardus is het er mee eens: 'In tijden van vervolging heeft de tattoo van het kruis kracht gegeven aan de gelovigen en het onmogelijk gemaakt voor hen om hun geloof te ontkennen'. Terwijl tattoos van het kruis niet meer wijdverbreid zijn onder stedelijke Kopten, blijven ze populair onder Egyptische christelijke dorpsbewoners als een herinnering aan bijzondere zegeningen en religieuze geloften. Voor de Kopten van het verleden en het heden is de tattoo van het kruis niet een teken van tienerrebellie of mode. In plaats daarvan zijn het blijvende herinneringen aan hun christelijk geloof. Het laat de toewijding zien van de Kopten aan Degene die de eeuwige littekens van barmhartigheid, genade en waarheid droeg.[65]
* Een vrij nieuw fenomeen is het 'Project Puntkomma' ('Project Semicolon'), een beweging die begon met de christelijke Amy Bleugel uit Amerika. De gedachte hierachter is de volgende: 'De puntkomma wordt gebruikt als een schrijver had kunnen beslissen een zin af te sluiten, maar ervoor koos dat niet te doen. Jij bent de schrijver en de zin is jouw leven'. Getatoeëerde puntkomma's zijn te vinden op polsen, vingers, onderarmen en enkels, maar ook achter oren, in de nekken en tussen de schouderbladen. Die laatste lichaamsdelen zijn, vreemd genoeg, door de drager zelf niet te zien en mist dan de positieve invloed. Het doel: een lager zelfdodingscijfer bereiken, is natuurlijk zeer prijzenswaardig, maar het middel is twijfelachtig. Natuurlijk is er in een persoonlijke heftige crisis meer nodig dan een tatoeage als herinnering en statement. Van een tatoeage als een soort amulet hoeven we niet veel te verwachten. Het klopt dat de mens zijn eigen verantwoordelijkheid heeft, maar het lijkt me te ver gaan om te stellen dat we ons eigen 'leven kunnen schrijven'.[66]
Eeuwenlang hebben de meeste christenen het zondig gevonden om in ons lichaam als tempel veranderingen aan te brengen. Opvallend is dat voornamelijk niet-christenen zich laten tatoeëren en dat getatoeëerden na hun bekering tot de Here Jezus Christus vaak door de Heilige Geest overtuigd raken van de zonde van tatoeage en ervan af willen! Toch zijn niet de traditie en ervaringen, maar is Gods Woord in harmonie met Gods Geest doorslaggevend in onze meningsvorming. Zoals gezegd, is elk mens een beeld of afbeelding van God. In Gen. 1: 27 lezen we dit zelfs twee keer. De mens lijkt eerder op God dan op dieren. In geestelijk opzicht lijken we op God, want God is (een) geest (Joh. 4: 24). De Godmens Jezus Christus kreeg een lichaam, en heeft nu een verheerlijkt lichaam. Het menselijk lichaam is toch niet minder waard dan de ziel of de geest. Volgens 1 Kor. 6: 19 is het lichaam van een christen inderdaad een tempel. Een tempel is gebouwd om erin te aanbidden en te offeren. Een christen, met zijn hele leven en lichaam, is niet van zichzelf maar van God. Daarbij is het dus de bedoeling dat hij geen extra aandacht voor zichzelf vraagt.
Alle zelfzuchtige motieven voor het zetten van een tatoeage zijn daarom verwerpelijk. Deze heilige tempel van de Heilige Geest leent zich niet om - hoe kunstzinnig ook - met een soort 'permanente graffiti' te worden behandeld. Dit is op te vatten als een protest, alsof de Schepper tekort is geschoten. Het menselijke lichaam zit al verbazend ingenieus in elkaar, is adembenemend wonderlijk samengesteld en is van nature beeldschoon. Opvallend is eveneens dat in deze tijd, waarin steeds minder of niets meer permanent lijkt te zijn, men door te kiezen voor tatoeage daarmee dus ook kiest voor iets blijvends. Waar we in geloven en trouw aan blijven, is immers toch vaak maar tijdelijk. Krijgt tatoeage hiermee een diepere dimensie?!
Dat de mens (vooral de vrouw) zich behoorlijk kan optutten, blijkt al heel oud te zijn. In de 7e eeuw voor Christus noemt de profeet Jesaja in hoofdstuk 3: 18-26 het uitgebreide make-up assortiment. Al dit fraaie zal vanwege haar trots ingewisseld worden voor afschuwelijke uiterlijkheden. Je ogen beschilderen is niet modern, maar heel oud: bijv. de heidense koningin Izebel (2 Kon. 9: 30, Jer. 4: 30, Ezech. 23: 40). Job kreeg aan het einde van zijn lijdensweg o.a. een dochter, die hij 'Keren-Happuk' noemde, wat 'poederdoosje" of 'hoorn voor zwarte schmink' betekent (Job 42: 14).
Mag een vrouw zich dan niet 'verfraaien'? Die indruk geeft 1 Petr. 3: 3-6: "Uw schoonheid moet niet gelegen zijn uiterlijkheden zoals kunstig gevlochten haar, gouden sieraden of elegante kleding, maar in wat verborgen ligt in uw hart, in een zacht en stil gemoed. Dat is een onvergankelijk sieraad dat God kostbaar acht". Dus laten we ons vooral profileren in onze innerlijke schoonheid, dat heet: karaktervorming. Een fraai karakter wordt in de loop der jaren niet flets en verlept, maar steeds mooier. Kleed je in "innig medeleven, in goedheid, bescheidenheid, zachtmoedigheid en geduld en bovenal in de liefde" (Kol. 3: 12-15). Ons model en voorbeeld is daarbij de Here Jezus. Geen groter compliment als van je gezegd wordt dat je op Jezus lijkt. Je rijkdom en identiteit moeten vooral in je binnenste liggen. Indien je rijkdom slechts uitwendig is, ben je in wezen arm, en bestaat je schoonheid uit een masker dat de innerlijke rotheid kan verhullen. Bovendien heb je een zware strijd te voeren (en te verliezen!) tegen rimpels en grijze haren, die onvermijdelijk zullen komen. Maar een vrouw mag best aandacht aan haar uiterlijk besteden om aantrekkelijk te zijn en te blijven vooral voor haar eigen man.
Nee, personen uit de Bijbel en Bijbelschrijvers waren niet blind voor beeldschone mannen en vrouwen als Sara en Rebekka (Gen. 12: 11, 14, 24: 16, 26: 7)! Jacob was verliefd op Rachel, 'schoon van gestalte en schoon van uiterlijk'. Van haar zoon Jozef wordt trouwens hetzelfde getuigd (Gen. 39: 6). Maar Rachel pleegde wel afgoderij en stierf op tragische wijze. Van zijn andere volgens Jacob minder mooie vrouw Lea, met fletse ogen, kun je dit niet zeggen. (Gen. 29: 17, 31: 30-35, 35: 16-20). Koningin Esther was zowel van binnen als van buiten schitterend mooi. Mooie kleding, sieraden en make-up zijn niet uit den boze, mits zij de innerlijke leegte maar niet verhullen en niet bedoeld zijn om mannen te verleiden. Vinden we tatoeage dan in Ex. 13: 9 en 16? "Het zal (u) tot een teken op uw hand en tot een herinnering/kenteken tussen uw ogen zijn...".[67]Joden hebben dit gebod echter nooit opgevat om zich te gaan tatoeëren. Wel hebben ze dit vers op een andere manier heel letterlijk toegepast. Iedere Joodse man, vanaf 13 jaar, heeft de plicht gebedsriemen bij het ochtendgebed om te doen. Zij bestaan uit twee kleine kubusjes, waarvan één op het voorhoofd en één op de linkerarm wordt geplaatst. In deze kubusjes bevinden zich korte gedeelten uit de Thora. De Here Jezus ageert hiertegen in Mat.23:5. De toepassing moet immers figuurlijk zijn, zoals ook Spr.3:3 uitgelegd moet worden: "Dat liefde en trouw u niet verlaten! Bindt ze om uw hals, schrijft ze op de tafel van uw hart". Het gaat in het geloof niet om de huid, maar om het hart. Om je diepe verlangen, je intense gebed kracht bij te zetten, wordt in Gods Woord nergens opgeroepen om een tattoo te laten zetten, maar om te vasten.
Zoals het bloed van een lam aan de deurposten het teken was voor leven (Ex.12), zo kregen 'mannen, die zuchten en kermen over al de gruwelen' in Jeruzalem een teken op hun voorhoofden. Dit deed een man in linnen gekleed en een schrijfkoker aan zijn zij (Eze. 9). In Openb. 7: 3, 9: 4, 14: 1 is sprake van een verzegeling van de trouwe gelovigen op het voorhoofd en een merkteken op de rechterhand. Tegenhanger van dit zegel van God is het merkteken dat de aanbidders van het dier op hun voorhoofd en rechterhand krijgen (Openb. 13: 16, 14: 9). Een zegel is vergelijkbaar met een stempel, en kan trouwens ook puur geestelijk gezien worden (Joh. 6: 27). Sommigen denken aan het onderhuids inplanten van een chip, wat technisch al mogelijk is en bij dieren reeds vaak wordt toegepast. In elk geval is het niet hetzelfde als siertatoeage, en dat is ons onderwerp. Het lijkt dat God Zelf wel in Zijn lichaam schrijft: "Zie, Ik heb u (Sion) in/op mijn handpalmen gegrift, uw muren zijn bestendig voor mij" (Jes. 49: 16). Heeft God dan echt handen? Nee, zoals we reeds zagen in Joh.4:24 is God een Geest, maar Hij wordt wel als een mens beschreven. Dit heet een antropomorfisme. Hier wordt dus een geestelijke werkelijkheid op een plastische, menselijke wijze beschreven. Deze tekst kunnen we evenmin betrekken op tatoeage. Schiffmacher[68], de tatoeagekoning van Amsterdam met zijn shop op de Wallen (!), maakt ons attent op Openb.19:16: "Op zijn kleding en op zijn dij staat de naam 'Hoogste Heer en koning', maar het is onwaarschijnlijk dat hier sprake is van tatoeage. Deze namen staan op de hoogte van zijn heup, op een kleed of sabel, in plaats van op of zelfs in zijn huid. Dit zou voor Johannes dan immers onleesbaar zijn geweest. De geïnspireerde apostel Paulus stelde: 'U bent gekocht en betaald, dus bewijs God eer met uw lichaam' (1Kor. 6: 20).

 9. Conclusie
Tatoeage als mode enzovoort, wordt niet in de Bijbel genoemd, maar is als rouwgebruik wel verboden. In overweging dienen we te nemen dat vooral niet-christenen zich hebben laten tatoeëren om allerlei niet- of zelfs antichristelijke motieven. Hoewel het verfraaien van je lichaam op zich niet tegen Gods wil ingaat, is tatoeage riskant en te ingrijpend, te vergelijken met graffiti op een witte tempel. Iemands uiterlijk is een weerspiegeling van zijn innerlijk. En dit innerlijk telt voor God wezenlijk. Het onzichtbare hart is belangrijker dan de zichtbare huid. In het algemeen is tatoeage in de christelijke traditie afgewezen en wel meer dan alleen uit conservatisme. Dat getatoeëerden na hun bekering tot de levende God besluiten om uit eigen overtuiging hun tatoeage te laten verwijderen (zonder dit artikel overigens te hebben gelezen), moet ons eveneens tot nadenken stemmen. Bovendien zijn er ernstige medische bezwaren: indien het tatoeëren niet strikt steriel geschiedt, is de kans op hepatitis B en AIDS levensgroot aanwezig. Bovendien is het bij de eventuele verwijdering (60% kans!) nog onduidelijk wat de giftige kleurstoffen voor schade aanrichten. Op grond van bovenstaande zijn we over deze 'kunst' dus niet positief. Hopelijk zijn christenen geholpen met dit artikel om over je lichaam, geld en tijd een goed rentmeester te zijn. Bij twijfel niet inhalen. Think before you ink!
 



Geraadpleegde literatuur:
* Raymond van den Boogaard, De teloorgang van de tattoo, NRC-Handelsblad, 13-8-1999, p. 19
* J.O. Buswell, Tattoo, The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, deel 5, (Michigan, Grand Rapids: Zondervan Publishing House, 1976), p.603
* Arnoud Cornelissen, Onzichtbare verwijdering tatoeages is onmogelijk (Gooi en Eemlander, 16-12-1987)
* Michelle Delio, Tattoo: lichaamskunst als spiegel van je ziel (Alphen a/d Rijn: Atrium, 1993) vooral pp. 8, 15, 65, 73, 75.
* Vince Hemingson, De Tattoogids, complete gids met traditionele en eigentijdse tatoeages (Kerkdriel: Librero, 2011), Engelse editie Quintet Publishing, 2009.
* C.F. Keil & F. Delitzsch, Commentary on the Old Testament, volume I (Michigan, Grand Rapids: Eerdmans, 1981) p.424
* Teunke Koelewijn, Veel mensen willen van hun tatoeage af (Primeur, 13-1-1995)
* F. Kootstra, Tatoeages soms een (medisch) probleem - Een cultuur in kaart gebracht, Medisch Contact, 29-7-1994)
* Rob Molthoff, Tatoeages op het lijf geschreven (Psychologie, juli 1992)
* Karin van Munster, Laserstraal blaast tatoeages op (Trouw, 24-9-1994)
* Eduard Padberg, Stoere tekening wordt lelijk litteken (De Volkskrant, 28-6-2005)
* Chaim Pearl en Reuben S. Brookes, Wegwijs in het Jodendom (Amsterdam: stichting Jad Achat, 1985)
* Henk Schiffmacher, Heet van de naald (Amsterdam: De Arbeiderspers, 1991) p.61
* Frits Wafelbakker, Tatoeages, trots & spijt (Primeur 30-8-1994)
* Tonny van der Mee, Een tatoeage als levensverhaal, Algemeen Dagblad, 28-7-2012, pp. 12en 13
* Bob Witman, Tatoeage camoufleert plastische chirurgie, De Volkskrant, 8-10-1988
* Chris Wroblewski, Tatoeages: de kunst, de trots, de erotiek (Houten: Gaade, 1993)
* Chris Wroblewski, Vrouwen tattoos (Houten: Gaade, 1994)
* ?, Tatoeage weghalen, liever laser dan kaasschaaf, Sp!ts, 11-5-2005
* www.axxent.ca/~gennaro/Tattoo_History/
* Tatoeages Katern NRC 18 en 19 -2-2023L6 t/m L15



Noten

[1] Henri Beunders, Afgekeken van Churchill, Anouk en Beckham, NRC, L11, 18 en 19-2-2023                  
[2] Ingmar Vriesema, Nooit meer blote armen, NRC Next, 20 en 21 mei 2017
[3] Tijdelijke tatoeages met zwarte henna kunnen ernstige allergische reacties veroorzaken. Sinds enkele jaren hebben dermatologen in België en in het buitenland een groeiend aantal ernstige allergische reacties vastgesteld die worden veroorzaakt door tijdelijke tatoeages met henna die parafenyleendiamine (PPD) bevat. PPD is een zeer sterk allergeen, dat toegestaan is voor gebruik in kleurstoffen voor het haar, maar verboden is in producten om rechtstreeks op de huid aan te brengen. Met zuivere henna komen allergische reacties zelden voor. Wanneer kleurende preparaten enkel henna bevatten, zijn er verschillende uren nodig om de huid te kleuren en ziet de verkregen kleuring er oranje tot kastanjebruin-rood uit. Indien er PPD aan wordt toegevoegd, ziet de tekening er zwarter uit en verschijnt ze sneller, maar de kans op allergie is dan zeer groot. De allergische reacties die door PPD worden uitgelokt, verschijnen in het algemeen 2 tot 3 dagen na het aanbrengen van de tijdelijke tatoeage bij een reeds gevoelige persoon, maar kunnen slechts na een tiental dagen optreden wanneer de tatoeage aan de basis van een primaire sensibilisatie ligt (wat trouwens vaak het geval is).
Er zijn verschillende symptomen waargenomen: jeuk, roodheid, puistjes, blaren, erosie, ... Er kunnen blijvende hyperpigmentatie van de huid en blijvende littekens optreden. In principe wordt men een leven lang overgevoelig en kan men vervolgens allergieën ontwikkelen voor alle producten die PPD bevatten of analoge producten, met name kleurstoffen voor het haar, bepaalde kleurstoffen voor textiel, rubber, zonnefilters of zelfs sommige geneesmiddelen. Wanneer dergelijke reacties optreden, moet men snel contact opnemen met de behandelende arts of dermatoloog, die een aangepaste behandeling zal voorschrijven. Deze tijdelijke tatoeages worden in het algemeen aangebracht door rondtrekkende artiesten, op stranden, kermissen of festivals. Vooral bij jongeren is deze vorm van tatoeage erg populair. In het buitenland worden hennatatoeages vaak aan toeristen voorgesteld. In België zullen op de gevoelige plaatsen controles worden georganiseerd door de Dienst Inspectie van de federale overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. http://www.health.fgov.be/Tatouages/NL/henna.pdf
[4] Vince Hemingson, De Tattoogids (Kerkdriel: Librero, 2011), p.181.
[5] Verbod op tattoo en piercing bij kinderen, Reformatorisch Dagblad, 28-6-2006;
Joke Mat, Een tatoeage laten zetten, dat is een pijnlijk dagje uit, NRC, 18+ 19-2-2023
[6] Berry van der Heijden, 'Tatoeagewet aanpassen' en Veel jongeren hebben spijt van tatoeage. Nederlands Dagblad, 21-8-2007
[7] https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/bescherming-van-consumenten/vraag-en-antwoord/welke-regels-gelden-er-bij-het-laten-zetten-van-een-piercing-of-tatoeage
[8] LPF: Geen piercing en tatoeage voor politieagent, Reformatorisch Dagblad, 15-6-2006
[9] https://www.tiktok.com/@politieamsterdam/video/7112110417891167493 ; https://kombijde.politie.nl/agent-worden/intake/harde-eisen
[10] www.snizoo.nl/tattoo-informatie/algemeen/tattoo-geschiedenis
[11] Petra Wolthuis, Zorgen om risico's 'beautificatie', Metro, 13-8-2002
[12] Herman Veenhof, 'Asielzoeker staaft geloof met tattoo', Nederlands Dagblad, 23-11-2021
[13] Martha Aalbers, Een tattoo nog steeds taboe?, Nederlands Dagblad, 6-1-2010
[14] Alex van der Hulst, Tatoeages zijn mainstream. Amputeer eens een vinger, NRC.Next, 25-3-2015, n.a.v. de tentoonstelling Body Art t/m30 aug. 2015 in het Tropenmuseum te Amsterdam.
[15] Ellen de Bruin, ‘Het moet eigenlijk een beetje onzichtbaar zijn’, NRC, L8, 18 en 19-2-2023
[16] Doortje Smithuijsen, Zij tatoeert de littekens weg, NRC.Next, 2-7-2018
[17] Een van andere de uitspraken van Michelle Delio "Tattoos have a power and magic all their own. They decorate the body but they also enhance the soul."
[18] Brigit Kooijman, 'Zijn tongsplitsing vond ik wel moeilijk', NRX. Next, 23-1-2017
[19] Vrouwen tattoos, Chris Wroblewski & Albertjan van Rijsoort 
[20] Rien van den Berg, Een echte draak is niet te doden, Nederlands Dagblad, 10-6-2016; recensie van Draken, Peter Nissen en Sanne Verdonck (Nijmegen: Vantilt, 2016) 176 p.
[21] PAKS zijn polycyclische aromatische koolwaterstoffen
[22] Schippers 'As van cremeerden beter niet in tatoeages', De Volkskrant, 1-4-2016
[23] Peter de Waard, Eerste 90-plusser met niet-reanimeren-tattoo, de Volkskrant, 2-5-2017
[24] Rob Cohen, Niet klein gekregen (Laren: Verbun, 2007) p.120, 161, 174; Annejet van der Zijl, Sonny Boy, (Amsterdam/Antwerpen: Querido, 2004) 42e druk, p. 190
[25] Fred Buddenberg, Eline van Suchtelen, Rob Velthuis, Tatoeage met olympische ringen uit den boze voor paralympiër, Trouw, 15-9-2016
[26] 'Fietsendief' gestraft met tatoeage op hoofd, Nederlands Dagblad, 13-6-2017
[27] Krijn de Jong, Baas in eigen huid, de Oogst, juli-aug.2012, pp. 14, 15
[28] Martha Aalbers, Een tattoo nog steeds taboe?, Nederlands Dagblad, 6-1-2010
[29] Marinde van der Breggen, Een tatoeage als bewijs 'dat je bestaat', Nederlands Dagblad,18-3-2020. Boekbespreking van Henri Beunders, Optocht der tattoos, (Amsterdam: uitgeverij De Geus, 2020)
[30] Carlijn Vis, Laten weghalen doet nóg meer pijn, NRC, L14, 18 en 19-2-2023
[31] Tonny van der Mee, Een tatoeage als levensverhaal, Algemeen Dagblad, 28-7-2012, p. 13
[32] www.snizoo.nl/tattoo-shops
[33] Drs. M. Dosljak, projectleider nationaal Hepatitis Centrum, Sp!ts 12-7-2002
[34] http://www.menshealth.nl/Gezondheid/Waarom-je-nooit-moet-gaan-zwemmen-met-een-nieuwe-tattoo
[35] René Steenhorst, Alarm om tattoo kinderen Risico infecties bij hartproblemen aanzienlijk hoger, De Telegraaf, 19-7-2008.
[36] Tattookleurstof kan infectie veroorzaken, Sp!ts, 19-12-2001 en Petra Wolthuis, Zorgen om risico's 'beautificatie', Metro, 13-8-2002
[37] Tattoo-inkt bevat nog altijd kankerverwekkers, Nederlands Dagblad, 18-2-2017
[38] dr. Wim Hoek, Tatoeages. een onbijbelse trend!, Bijbel en Onderwijs, dec. 2016, citaat uit C2W (vakblad voor chemie) van 13-9-2008 
[39] NVWA: tatoeages kunnen kankerverwekkende inkt bevatten, NRC, 16-4-2015; Gerben van 't Hof, Felle kleur in tatoeage is kankerverwekkend, 'Af en toe gebruik je de klant als proefkonijn', AD 16-4-2015 
[40] https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/nederland/artikel/1234136/nvwa-waarschuwt-voor-tatoeages-met-kankerverwekkende-inkt
[41] Anca Boon, Dit is een tatoeage en zo kom je er vanaf, Nederlands Dagblad, 6-6-2020; https://www.theguardian.com/fashion/2018/jun/18/tattoo-health-warning-for-people-with-weakened-immune-systems;  Britse artsen waarschuwden hier al voor in 2018 in het vakblad British Medical Journal. https://www.teenvogue.com/story/tattoo-may-have-caused-woman-to-suffer-chronic-leg-pain;
[42] Carlijn Vis, Laten weghalen doet nóg meer pijn, NRC, L15, 18 en 19-2-2023
[43] Tonny van der Mee, Een tatoeage als levensverhaal, Algemeen Dagblad, 28-7-2012, pp. 12 en 13
[44] Tatoeage vermindert kans op een baan, Metro, 9-9-2013, www.faqt.nl/recent/tatoeage-vermindert-kans-op-baan/
[45]  Rens Oving, Drie maanden achter tralies om een uitgetrokken stekker, Metro, 7-10-2016
[46] https://www.spijtvantattoo.org/#slider
[47] Berry van der Heijden, Veel jongeren hebben spijt van tatoeage, Nederlands Dagblad, 21-8-2007
[48] Carlijn Vis, Laten weghalen doet nóg meer pijn, NRC, L4, 18 en 19-2-2023
[49]  https://www.skipr.nl/actueel/id39473-in-duitsland-mogen-straks-alleen-artsen-tattoos-verwijderen.html
[50] Ellen de Bruin, ‘Het moet eigenlijk een beetje onzichtbaar zijn’, NRC, L8, 18 en 19-2-2023
[51] Koen Nederhof, Opmars gezichtstattoo, Tatoeëeders niet blij met uit de VS overgewaaide hype, De Telegraaf 14-2-2020
[52] dr. A. Noordtzij, Levitikus, Korte Verklaring van de Heilige Schrift (Kampen: Kok, 1940) p.202
[53] Rob Cohen, Niet klein gekregen (Laren: Verbun, 2007) pp. 129, 130
[54] Ad Bloemendaal, Oma genummerd in Auschwitz, kleinzoon in Israël, Nederlands Dagblad 17-10-2012
[55] Sieraden met het concentratiekampnummer, ontworpen door bijvoorbeeld Dana Rogozinski (Holocaustsieradenlijn Jacobella), zijn vaak aanleiding om het megadrama van de Holocaust door te vertellen. Jan Franke, Sieraad met kampnummer van oma, Algemeen Dagblad 1-9-2018
[56] Rob Cohen, Niet klein gekregen (Laren: Verbun, 2007) p.174
[57] The mitzvot, Jerusalem, 1990, pag. 246, 247
[58] De rest van dit artikel is te lezen in Levend Joods Geloof, nr. 1 2003
[59] Gordan J. Wenham, The Book of Leviticus (Grand Rapids: William B. Eerdmans publishing company, 1979)
[60] Verband tatoeages en slecht gedrag, Reformatorisch Dagblad 12-6-2002 Het onderzoek is verschenen in het blad Pediatrics, en is besproken in de Washington Post.
[61] Vince Hemingson, De Tattoogids (Kerkdriel: Librero, 2011), p. 73, 69, 74
[62] www.christiancounterculture.com/pdf/tatoo.pdf
[63] Vince Hemingson, De Tattoogids (Kerkdriel: Librero, 2011), p. 46
[64] Rien van den Berg, Mummie heeft christelijke tatoeage op binnenkant dij, Nederlands Dagblad, 25-3-2014 Op de mummietentoonstelling van het British Museum in Londen is deze mummie vanaf mei 2014 te zien.
[65] Door: Jennifer A. Johnson(3/9/2009) Vertaling: Michael Zaky www.koptischekerkdenhaag.nl/Articles/266/Tatoeage%20van%20het%20Kruis/#sthash.9alP3aAr.dpuf http://ww w.koptischekerkdenhaag.nl/Articles/266/Tatoeage%20van%20het%20Kruis/ www.bijbelaantekeningen.nl/gallery3/bn/T/Tatoeage/Copt_tattoo
[66] Harmke van Berkum, Tattoo als teken van hoop, Nederlands Dagblad, 17-7-2015
[67] Vergelijk Deut.6:8.
[68] Schiffmacher heeft als artiestennaam 'Hanky Panky', wat hocus pocus, trucs, gescharrel, rotstreek, overspel, knoeierij, kunsten betekent.