sportverbazing
door drs. W.J.A. Pijnacker Hordijk - update 4 augustus 2022
Inhoud
1. Inhoud
2. Definitie van sport
3. Herkomst van sport
4. Sport en religie
5. Voor- en nadelen van sport
6. Scoren
7. De prijs
8. Christen en sport
9. Conclusie
1. Inleiding
Mag ik u even vragen, om in deze adempauze, na het WK, Tour de France, Paralympics, TT, Wimbledon, Gay Games, World Corporate Games (voor zakenlui) en allerlei grote en kleinere sportevenementen en voordat de Elfstedentocht echt of toch niet gaat beginnen, zich op sport te bezinnen? Hebt u nog wat vaardigheid en lichaamskracht over? Of interesseert dit u geen bal? Toch zal het u ook niet ontgaan zijn dat niet paars, noch groen, maar oranje vaak de dominante buitenkleur is. En u zal ook wel oranje toegetakelde, luid toeterende (betoeterde) idioten ontmoet hebben, die door de buurt reden alsof een oorlog gewonnen was. Menig wereldling zou foutloos de namen en posities van ons elftal kunnen opnoemen, maar de namen van de twaalf discipelen is voor hen echt teveel gevraagd. Sport is voorpaginanieuws, andere nieuwsuitzendingen worden daarvoor opzij geschoven. Nauwkeurig worden we op de hoogte gehouden van wie wanneer waar welke records heeft gebroken. Verbazingwekkende prestaties worden geleverd. Terecht wereldnieuws?
2. Definitie van sport
Sport is het totaal van oefening en ontspanning, al of niet met een competitie-element, dat vaardigheid en kracht vordert en bevordert. Sport fungeert als een uitlaatklep voor de dagelijkse sleur of werkstress. Door het vrijwillige karakter kan de sport een waardevolle verpozing zijn, een uitrusten van de eigenlijke harde strijd om het bestaan. Dit geldt slechts voor de amateurs, want vooral voor de profs geldt een ijzeren discipline met keiharde training. Wat valt onder sport? De denksport (dammen en schaken) is apart, want die vergt een minimale lichamelijke activiteit, maar de hersenen draaien op topniveau. Motor- en autoraces zijn behendigheidssporten, maar het vraagt ook veel van de spieren. Formule 1 racers spenderen zo’n vier uur per dag aan spierkrachttraining en conditietraining om de geweldige G-krachten in hun lichaam tijdens het racen (meer dan 300 km per uur) te kunnen weerstaan. Over blijft een breed scala van individuele- en groepssporten met veel spierkracht. Verreweg de populairste is wel voetbal.
3. Herkomst van sport
Sport heeft hele oude papieren. Al ver voor onze jaartelling, sinds 776 voor Christus om precies te zijn1, beoefenden de Griekse mannen (!) worstelen, ring- en speerwerpen, atletiek, hard- en wedrennen. Sport en training hoorden voor de Grieken tot de belangrijkste dingen in het leven. Dat zien we nog in hun beeldhouwwerken terug. Hun spelen stonden niet op zichzelf, maar in verband met religieuze aspecten van een vruchtbaarheidscultus. Antieke spelen en heidense offers waren onlosmakelijk met elkaar verbonden. Hun ideaal was de harmonieuze ontplooiing van de gehele mens naar lichaam en geest. Het hoogtepunt van de Griekse spelen vond eens in de vier jaar op de berg Olympia plaats. Toen de Olympische Spelen al in de achtste eeuw voor Christus gehouden werden, was dat ter ere van de oppergod Zeus. Religieuze ceremoniën en cultische praktijken hoorden daarbij. Via Griekenland kwamen de spelen later in de Romeinse cultuur. Voor de Romeinen, een militair volk, kregen vooral de meer bloedige sporten als dieren- en gladiatorengevechten een grote populariteit. Romeinse magistraten waren zich ervan bewust dat verveling en onvrede tot revolutionaire onvrede zou kunnen leiden, en organiseerden daarom voor hun eigen veiligheid 'brood en spelen'. In arena's en amfitheaters hebben ontelbare sporters, slaven, krijgsgevangenen, criminelen, christenen (!) en dieren onder het gejoel en toeziend oog van duizenden het leven gelaten. Het indrukwekkende Colosseum in Rome kon tienduizenden toeschouwers bevatten en dankt zijn naam aan een kolossaal beeld van de beruchte keizer Nero dat ervoor stond. Het boek en de films ‘Ben Hur’ geven een goede indruk van de antieke wagensport. Joden, en later christenen keurden die spelen af, omdat de Grieken naakt sportten, vanwege de excessen, de minachting van de mens, en natuurlijk de verbinding tussen sport en heidense religie.
De keizerlijke duim omhoog of omlaag maakte verschil tussen leven en dood. In 393 verbood keizer Theodosius de Grote de Olympische spelen, omdat hij ze nota bene te heidens vond! Pas in 1896 werden deze weer in het leven geroepen. Initiatiefnemer was de Franse baron de Coubertin en zijn ideaal was eenheid en verbroedering door sport. De Olympische eed, ingesteld in 1920, luidde dat de deelnemers in de ware geest van sportiviteit zouden deelnemen. Geen van de deelnemers mocht met sport geld verdienen, want het moest gaan om de 'de glorie van de sport en de eer van de teams'. Er was een tijd dat kerk en sport hand in hand gingen 'omdat de kerk ervan overtuigd was dat christelijke normen en waarden door sportbeoefening aangeleerd konden worden'.2 De werkelijkheid bleek niet zo ideaal. Soms zijn de Olympische Spelen verworden tot een politiek en financieel schaakspel, waarvan de atleten slechts de pionnen zijn, en Griekse goden worden aangeroepen.3
Bij de opening van de Spelen in Athene in 2004, werden weer de Griekse goden expliciet erbij betrokken. Zo werd er een lied ter verheerlijking van de oppergod Zeus gezongen. De olympische vlam gaat terug op de ‘heilige vlam’ die werd ontstoken op het altaar van Zeus en tijdens gehele antieke spelen bleef branden. In 2004 werd de fakkel ontstoken op de berg Kronos, genoemd naar de vader van Zeus. Tijdens die plechtigheid zong een ‘priesteres’: ”Apollo, god van de zon en het licht, zend uw stralen en ontsteek de heilige fakkel voor de stad Athene”. Een gebed aan een afgod dus! Die fakkel werd en wordt sindsdien door alle landen gedragen. Het vuur van Zeus verlicht de wereld. Voor het eerst werd de fakkel weer ingevoerd door Adolf Hitler voorafgaand aan de Spelen in Berlijn in 1936! 4
4. Sport en religie
Omdat het in de sport vaak om veel eer en geld gaat, wordt alles uit de kast gehaald om maar te winnen. Bijgeloof is ruim aanwezig op het voetbalveld: het slaan van een kruisje, even op de grond tikken voordat je het veld op rent, steeds hetzelfde shirt dragen, je sokken op een bepaalde manier aandoen, enz. In Afrika worden toverdrankjes, poedertjes, relikwieën, rituele slachtingen, kortom zware magie met medicijnmannen in de strijd gegooid om maar te kunnen winnen. Die zwarte magie heet, afhankelijk van het land waar dit wordt beoefend: muti, grimba, ngouati, juju, fetisjisme, m’pungu en voodoo. Spelers moeten een bepaald bad in geurend water nemen, doelpalen worden besprenkeld, botten worden begraven op het voetbalveld. Dit bijgeloof wordt serieus beoefend, maar de Afrikaanse voetbalbond CAF heeft zwarte magie verboden.5 Voor christenen was dit al taboe. Het duidelijke religieuze element in de sport is verdwenen. Hoewel…, de tentoonstelling Voetbal Hallelujah! 6 legde de overeenkomsten en verschillen bloot tussen voetbal en religie. Het Amsterdam Museum wilde op deze expositie nagaan in hoeverre voetbal op een religie begint te lijken. Unieke objecten, zoals het sportbroekje van godenzoon Diego Maradona, oude voetbalschoenen van Marco van Basten, voodoopoppetjes uit Togo en beeldmateriaal uit de hele wereld, toonden welke paralellen er zijn met het geloof. Bezoekers kregen zicht op de 'ritualisering' van het voetbal. Met een aanvalsband die zeven jaar door Danny Blind werd gedragen, laat de tentoonstelling zien dat voetbal doordrenkt is van rituelen. De materiaalman moest er voor de wedstrijd altijd op spugen. Een voodoopriester7 in Togo, die het nationale team bijstond, probeerde met beeldjes van de tegenstanders het verloop van de wedstrijd te beïnvloeden. De poppetjes kregen 'slotjes' om hun benen. Een urn en een doodskist voor overleden supporters van FC Twente laten zien dat sommigen fan zijn tot het graf. Het museum had ook een Feyenoord-kist kunnen tonen, maar wil devote supporters van de rivaliserende teams uit Amsterdam en Rotterdam niet voor het hoofd stoten. Oranje uitdossingen tonen 'het geloof' in Oranje, dat sinds de overwinning op het EK Voetbal in 1988 in opmars is. Egyptische spelers riepen rond de middencirkel op hun knieën Allah aan, Johan Cruijff was ‘verlosser’, de trainer José Mourinho van Inter Milan werd afgebeeld als paus.
De beste voetballer aller tijden was de Argentijn Diego Maradona (1960-2020). Hij werd gekocht voor omgerekend 13 miljoen euro. Zijn benen waren echter niet sterk genoeg om de weelde te kunnen dragen. Hoewel het duidelijk handsspel was, werd Maradona's eerste goal in de kwartfinale tegen Engeland goedgekeurd. Bijna twintig jaar bleef hij volhouden: "Dat was de hand van God". In een interview gaf hij in 2006 toch de handsbal toe. Vals spelen is niet sportief. De twee kanten van Maradona's persoon zijn de valsspeler en het voetballend genie. Bij een dopingcontrole werd hij ontmaskerd en geschorst. Zijn verslaving aan cocaïne, pijnstillers en aandacht, zijn overgewicht, zijn falen als trainer, zijn maffiacontacten, zijn psychische problemen worden door zijn fans hem graag vergeven. Hoewel hij vrouwen sloeg moest hij toch heilig verklaard worden. Kort na zijn dood, tijdens de drie dagen van nationale rouw veranderde de voetbaltempel in een bedevaartsoord voor ontroostbare en huilende fans die tot hem baden: Maradona als god.
Sport wordt bloedserieus beoefend in imposante sporttempels. Daar heffen trouwe supporters eenparig hun lied of spreekkoor aan. Sommigen vinden echt troost in de sport. Dat is te merken aan aanwezige patiënten die, met infuus of ziekenhuisbedden en al, een sporttempel bezoeken. Oud-profvoetballer en tv-persoonlijkheid René van der Gijp: “Nog even en we kunnen beter vanuit Lourdes gaan uitzenden, in plaats vanuit Hilversum”. Een fascinerende overdrijving: genezing en troost horen typisch thuis in religieuze context. Tussen religie en voetbal zijn drie parallellen te herkennen: 1. Zowel het kijken naar als het spelen van is een tijdelijke onderbreking van het dagelijks leven. 2. Voetbal is verbindend. 3. De esthetische dimensie: de schoonheid van goed voetbal.8 In oosterse vechtsporten speelt religie ook wel degelijk een rol.9
5. Voor- en nadelen van sport
a. Gezondheid
Moeiteloos zijn de vele voordelen van sporten op te noemen: rennen vertraagt het verouderingsproces, je voelt je minder moe, ja juist fitter, je bloeddruk gaat omlaag, je hebt minder kans op een depressie, door lichamelijke inspanning ontspan je juist, je krijgt meer zelfvertrouwen, je slaapt beter, je leert te volharden; voor vrouwen: de menopauze heeft minder impact, enz. We bewegen nog maar 20 % vergeleken bij 100 jaar geleden. Dit heeft geweldige implicaties op gezondheid, gewicht etc. Sporten heeft dus een heel gezond makende invloed bij honderdduizenden mensen, jong en oud. Door teamsport leren mensen bovendien samenwerken, samen oefenen, samen leren, samen te focussen op een doel en daarvoor 'offers' te brengen. Sport vormt je karakter, want vooral jonge mensen leren met verlies om te kunnen gaan, teleurstellingen in hun leven beter te verwerken en zelfzelf te beheersen. Sport kan zowel de waardering van en de zorg voor het lichaam vergroten als forceren (om maar te kunnen scoren). Door met name topsport ontstaan er nogal eens blessures die sporters in het ziekenhuis doen belanden. Dat is wat minder gezond dus.
b. Financieel gewin
Maar sport blijkt ook ontdekt te zijn als ‘big business’. Spelers worden gesponsord en gekocht, waarbij we gerust mogen denken aan bedragen met meer dan zes nullen vóór de komma.... Topvoetballers zijn meervoudig multimiljonair.10 Dan hebben we het niet meer over een balletje trappen. Zulke giga-geldbedragen corrumpeert. Goed gokken op de winnaar kan goed geld opleveren, of juist niet natuurlijk. Zonder overheidssubsidie en reclame kun je (top)sport wel vergeten. Sportieve merkkleding is vooral voor de jeugd in de (dwingende) mode. Ten koste van de veiligheid, worden de risico's, bijvoorbeeld bij de motorsport, vergroot om de commerciële belangen veilig te stellen. Sport verschaft veel werk. Managers, technici, medici, zakenlui, juristen, journalisten, drukkers, horecapersoneel, vervoerders, om maar eens wat te noemen, slepen hun boterham uit het stadion. Aan de oranje toeters en bellen is al veel verdiend. Tijdens Kampioenschappen Voetbal is het vaak op straat in Nederland meer oranje gekleurd dan op Koninginnedag. Records. Nederlanders zitten dan aan de buis gekluisterd. Dan zijn er maar erg weinig plekjes in Nederland waar je het scoren niet kan horen. De Wereldvoetbalbond FIFA met voorzitter Sepp Blatter en UEFA (Union of European Football Association), zijn door corruptie in opspraak gebracht. Zo blijkt niet elke sportminnaar sportief te zijn en zich aan de regels te houden. In 1997 was de Elfstedentocht de tv-topper, goed voor maar liefst elf miljoen kijkers. Door de sportwedstrijden werden de files verplaatst. De waterleiding in Barendrecht knapte door het plotselinge massale getap na de wedstrijd. Waarom en hoe juist voetbal de populairste sport kon worden is mij eerlijk gezegd niet duidelijk. De vraag is wie de kostbare begeleiding van sportevenementen door politie moet betalen. Het onsportieve gedrag van beruchte hooligans en supporters is zowel bij het winnen als het verliezen onvoorspelbaar. Zeker is echter wèl dat alcohol werkt als olie op het vuur.
Ondanks dat de bouw van de stadions voor het WK voetbal in Quatar al zo'n 6500 mensenlevens in tien jaar heeft gekost gaat de bouw gewoon door. Arbeidsmigranten uit India, Pakistan, Nepal, Bangladesh, Sri Lanka, Kenia en Filipijnen worden opgeofferd aan dit dwaze prestigeproject in de woestijn.10a Tien uur per dag hard werken met 45 graden is gangbaar. Amnesty International roept de KNVB daarom op haar invloed te gebruiken bij de FIFA en bij Qatar om aandacht te schenken aan de 'mensonterende werk- en woonsituatie van arbeidsmigranten.' Maar of het helpt?
Een vrij nieuw fenomeen is matchfixing. Er wordt gesproken van matchfixing als het resultaat van een sportwedstrijd volledig of gedeeltelijk bepaald wordt door een deelnemer (speler, trainer, scheidsrechter) die moedwillig verliest of vals speelt. Sporters kunnen financieel vergoed worden voor het moedwillig verliezen van een wedstrijd door zelf - of via een tussenpersoon - op een zege van de tegenpartij te gokken. Wanneer iemand een sporter betaalt om vals te spelen of een overtreding te maken, spreekt men van omkoping. In gevallen van omkoping, oplichting, belastingfraude, witwassen enzovoort, kan een sporter strafrechtelijk vervolgd worden. In een aantal Europese landen (zoals Italië, Duitsland en Finland) heeft zich ernstige gevallen van matchfixing voorgedaan. Daarbij ging het om situaties waarin de georganiseerde criminaliteit door omkoping, bedreiging en geweld spelers en officials ertoe heeft bewogen om wedstrijden te vervalsen en financiële winsten te behalen. Matchfixing is een bedreiging van de sport omdat sporters in een eerlijk en sportief gevecht de strijd moeten kunnen aangaan.
In hoeverre is het normaal dat de zoveelste voetbalclub die niet met geld kan omgaan (via schimmige constructies) door plaatselijke overheden wordt gered? Waarom is er geen scheiding van sport en staat?
c. Moraal
Zelf een life-wedstrijd meemaken is ware belevenis. Wat een massahysterie, wat een energie komt dan vrij. Schreeuw je schor! Maar schrikbarend is de godslasterlijke en antisemitische taal op de tribune, en semi-religieus taalgebruik van de sportverslaggevers.11 Schokkend, walgelijk en stuitend is bijvoorbeeld dit spreekkoor: “Mijn vader zat bij de commando’s, mijn moeder zat bij de SS. En samen verbrandden zij Joden, want Joden die branden het best”, wat werd gezongen door de supporters van FC Utrecht bij een thuiswedstrijd tegen Ajax.12 In juli 2021 verloor Engeland met het wereldkampioenschap voetbal tegen Italië. Racistische fans vielen na de nederlaag de zwarte spelers van Engeland aan op hun huidskleur. In twitter-berichten werden deze spelers vergeleken met apen en gebruikte de afzenders emoji's met racistische bijbetekenissen. Dit zijn helaas geen uitzonderlijke incidenten.
Ordeverstoorders en vandalen kosten handen vol geld (denk bijvoorbeeld aan het ‘verbouwen' van een supportersbus), en wat erger is: niet zelden mensenlevens. Is het niet absurd dat grote bedragen neergeteld worden om elders in de wereld zelf een wedstrijd te kunnen meemaken, terwijl de plaatselijke bevolking daar crepeert van ellende?! Piëteit tegenover de dode sporters en/of supporters ontbreekt soms, want niet alleen de show, ook "The games must go on".13 Voetbal blijkt inderdaad oorlog te zijn, niet alleen op de groene grasmat, ook buiten het stadion. Wee de supporter die in het ‘verkeerde’ vak op een tribune zit (bijvoorbeeld op 2 okt. 2016 een mishandeling van Feyenoordsupporters door 4 supporters van Willem II). Geeft het bijvoorbeeld geen kick als Nederland wint van de oude vijand Duitsland?! Nederlandse supporters zijn berucht. Feyenoord-supporters hebben als barbaren in 2015 de Barçaccia-fontein op de Piazza di Spagna te Rome permanent beschadigd. In 2016 vernederden PSV-supporters in Madrid bedelaars. Wederom een beschamend en beestachtig gedrag. Nederlanders, verenigt u in het wij-gevoel! Na het vlagvertoon en het spelen van de volksliederen zingen we verder in goed Nederlands chauvinistisch: "We are the champions!" Sport geeft eerder aanleiding tot etnische conflicten, slechts in mindere mate verbroedert het. De grasmat, het ‘heilig gras’, is eerder bakermat voor agressie en geweld, dan dat daar olijftakken van de vrede groeien. De 41-jarige grensrechter Richard Nieuwenhuizen uit Almere die in 2012 werd mishandeld door drie jongens van 15 en 16, is aan zijn verwondingen overleden. Wat een tragiek! Diverse scheidsrechters zijn eveneens vermoord. Het blijven gelukkig uitzonderingen, maar je vraagt je af of sport eerder verruwing dan verbroedering bewerkt. Sport is een prachtig middel voor het vergroten van je zelfbeheersing, maar mensen met korte lontjes zijn moeilijk bestuurbare projectielen. Wetteloze hooligans dagen elkaar soms uit voor bloederige rellen. Niet zelden gaan supporters met elkaar op de vuist en gaan ouders door het lint bij voor hen tegenvallende sportprestaties van hun kind.
In de sport kunnen psychische schade en zelfs trauma’s worden opgelopen. Ouders hebben vaak een blind vertrouwen in jeugdtrainers en begeleiders, wat later nogal eens beschaamd is. Sinds oud-voetballer Andy Woodward in november 2016 openhartig vertelde over seksueel misbruik door zijn jeugdtrainer, meldden zich ruim duizend sporters met soortgelijke verhalen bij de politie en op een speciaal telefoonnummer. Maar afgezien van nog vele gesloten beerputten van excessen als seksueel kindermisbruik in binnen- en buitenland (90 tot 95 procent van het seksueel misbruik wordt niet gemeld), aanrandingen door een coach, begeleider, arts, instructeur 14 of medesporter, gaat het meestal best wel goed in de sport... ‘MeToo’, ook in de sport. De homo ludens (Latijn voor ’spelende mens’) eist en koopt ruimte, betalen komt later wel, door een ander…
d. Milieu
Ook in de sport is het milieu vaak een sluitpost. Voor het milieu is sport vaak meer een last dan een lust en een sluitpost. Zo moeten voor skipistes berghellingen ontbost worden. Golfbanen met hun specifieke gras dringen de oorspronkelijke natuur terug. De tijd zal het leren of kunstgras kankerverwekkend is. Er blijken door dit imitatie gras wel meer blessures voor te komen dan op natuurlijk gras.15 Gelukkig zijn er tegenwoordig ook milieuvriendelijke golfballen te koop.16 Motor- en autoraces veroorzaken veel giftige uitlaatgassen en lawaai. De rust bij de kust van Zandvoort wordt ruw verstoord door benzine slurpende snelheidsmonsters, waar hagedissen en andere duinbewoners niet van kunnen winnen. Niemand kan van de enorme financiële belangen winnen. Watersporters als zwemmers en waterpoloërs zwemmen in door chloor gedesinfecteerd binnenwater, want chloorhoudende desinfectiemiddelen onder de vorm van chloortabletten, chloorgranulaat of vloeibare chloor zijn over de hele wereld de meest gebruikte desinfectieproducten voor zwembaden. Ze staan echter steeds meer ter discussie omwille van de mogelijke vorming van de zogenaamde desinfectiebijproducten (DBP’s) die steeds meer in verband worden gebracht met mogelijk kankerverwekkende eigenschappen.17 Zwembaden, buiten-ijsbanen en skibanen zijn bovendien energievreters. Bergbeklimmers ontdoen zich van ballast en laten achteloos bergen afval achter.18 Vliegtuigen, bussen, auto’s die de ontelbare supporters naar de sportevenementen vervoeren zijn belastend voor het milieu. En daarbij komt de enorme rommel en ravage die supporters gewoonlijk achterlaten.
6. Scoren
In de sport heb je grofweg twee categorieën: de professionals en de amateurs. Vooral de profs krijgen het hard te verduren. Records zijn er voor hen om te verbeteren. Dankzij precieze tijd- en lengtemeters gaat het dan niet om seconden en centimeters, maar om steeds kleinere fracties daarvan. Allerlei illegale verdovende- en pepmiddelen (niet zelden dodelijk) moeten de prestaties vergroten, want grote roem, eer en vooral geld hangen ervan af. Zoals dieren bewerkt worden met groeihormonen en dergelijke, zo dient de mens zichzelf bewust of onbewust (!) chemische middelen toe voor spierontwikkelingen, om te groeien of juist te krimpen (turnsters).19 Vooral in communistische landen werd en wordt op dit gebied gezondigd. Topsport zou je onmenselijk en dus onwenselijk kunnen noemen, waar pepmiddelen onontbeerlijk lijken te zijn. Menige wielrenner ging, net als collega’s, doping gebruiken om het moordende tempo toch te kunnen bijbenen. Meer dan duizend Russische sporters, verdeeld over dertig sporten, waren betrokken bij dopingfraude op de Olympische Zomer- en Winterspelen en Paralympische Spelen. Dat blijkt uit het tweede rapport van WADA, dat onderzoek deed naar het Russische dopinggebruik. De Canadese onderzoeker, sportjurist Richard McLaren, openbaarde dat er nu een helder tijdspad is van de gebeurtenissen rondom het dopingschandaal. Volgens de onderzoeker is met zekerheid te zeggen dat de dopingfraude plaatsvond in een periode van jaren: tussen 2011 en tot na de Olympische Spelen van Sotsji in 2014. Van twaalf medaillewinnaars van Sotsji heeft de commissie het bewijs dat er geknoeid is met urinestalen. Bij dat laatste evenement in Sotsji hadden vier Russische winnaars van goud fysiek onmogelijke bloedwaarden.20 Al voor hun zesde jaar worden voetbaltalentjes gescout op de amateurvelden en verleid om naar de opleiding van een profclub te gaan. Experts maken zich zorgen, omdat het al op zo'n jonge leeftijd scouten niet effectief is en zelfs gevaarlijk kan zijn. Minister Bruno Bruins van Sport vindt die ontwikkeling onwenselijk. "Het is niet wenselijk dat er al op 6/7-jarige leeftijd wordt gescout. Op die leeftijd moet het echt gaan over de lol in sport en de lol in samen voetballen."21
7. De prijs
a. Sportblessures
Dan de ethiek van sport. Mag alles wat kan? Hoever mag je gaan om de kijkcijfers hoog te houden? Het volk roept om meer sensatie, heftiger prikkels. Honden, hanen en stieren worden gefokt en daarna daaraan opgeofferd. Maar mensen gaan ook elkaar te lijf. Boksen, worstelen en andere vechtsporten kennen zo hun spelregels, maar gezond lijkt het me toch niet bepaald. In kooigevechten zie je de sportverruwing. Sportblessures schijnen gewoon ingecalculeerd te moeten worden. Uiteindelijk willen we toch bloed zien, want de moderne mens is ten diepste al die eeuwen niet veranderd. Voor mij is het volstrekt onbegrijpelijk dat je als christen intens van vechtsporten kunt genieten. De massa is nog steeds belust op 'panem et circenses', oftewel brood en spelen. We hoeven dus niet bepaald te verwachten dat sport van het menu zal verdwijnen, integendeel. Ook bij de amateurs komen vele duizenden22 mensen met sportklachten en blessures het ziekenhuis binnen. Het speelse en onschuldige is er zo wel af. De conclusie dringt zich op dat sport ook vaak heel ongezond is. Dat blijkt ook uit de veelvuldige hersenbeschadigingen in sporten als voetbal, American football, rugby, ijshockey, jockeys in de paardensport en boksen. Dreunen op je hoofd bevorderen de ziekte van Parkinson, dementie, en geheugenverlies. Bij American Footbal botsen hoofden vaak tegen elkaar, wat een grotere impact heeft dan het koppen van een bal. Veelvuldig koppen vergroot het risico op neurologische problemen. Zo blijkt uit een grote studie in New England Journal of Medicine dat profvoetballers (met uitzondering van keepers, die namelijk vrijwel nooit koppen) een 3,5 keer zo groot risico lopen op dementie als mensen met een vergelijkbare achtergrond die geen profvoetballer zijn. De uitkomsten van hersenonderzoek bij sporters zijn niet welkom, want dat tast het financiële imperium aan. Wetenschappers die kritisch onderzoek doen naar hersenschade in de sport krijgen tegenwerking die doet denken aan de machtige tabakslobby: ontkennen, negeren en frustreren.23 Vanaf 2020 is trappen en stoten tegen het hoofd verboden voor jongeren onder de achttien jaar. De toezichthouder voor kickboksen, thaiboksen en mixed martial arts (MMA), met ruim 530.000 beoefenaars, is daarmee de enige sportorganisatie in Nederland die zulke drastische maatregelen heeft genomen om hersenschade bij sporters te bestrijden. Deze vechtsportautoriteit zijn er namelijk van overtuigd dat trappen en stoten tegen het hoofd tot hersenschade kunnen leiden zoals spraakstoornissen, verward gedrag, en -op de lange termijn- dementie. In 2018 overleed een jongen van 13 in Thailand aan een hersenbloeding nadat hij tijdens een thaibokswedstrijd knock-out werd geslagen. In 2019 overleden drie boksers aan de gevolgen van hersenletsel dat ze tijdens een wedstrijd opliepen. Volwassenen zijn zelf verantwoordelijk voor het nemen van deze ernstige gezondheidsrisico's.24
b. Sport ten koste van anderen
Omwonenden van stadions en arena’s ‘moeten’ gewoon thuis luid en duidelijk ‘meegenieten’ van elke wedstrijd. Schandalig dat vanwege het verkrijgen van grote roem, eer en geld complete woonwijken vernietigd worden ten behoeve van massale stadions, bestemd voor bijvoorbeeld olympische spelen, zonder dat bewoners fatsoenlijke compensatie wordt geboden. Zo’n stadion levert heel wat werkuren op en is dus een stimulans voor de plaatselijke economie. Als de mens slechts als een machine wordt gezien of een slaaf, zoals bij de bouw van voetbalstadions in het schatrijke oliestaatje Qatar, dan slaat echter de vreugde om in rechtvaardige boosheid. Wegens de extreme hitte kan er in de zomer in Qatar niet gevoetbald worden. De FNV was in Qatar voor inspectie van de bouwprojecten. Een van de conclusies: migranten worden behandeld als slaven. Ook zou de huisvesting van werknemers - afkomstig uit India, Nepal, Sri Lanka, Noord-Korea, Pakistan, India en Bangladesh - er slecht aan toe zijn.25 De Nepalese regering bevestigde een onderzoek van de Duitse omroep WDR waarin naar buiten werd gebracht dat ten minste 1400 Nepalese arbeiders de afgelopen jaren hun leven verloren in Qatar. De achtergebleven families ontvingen vanuit Qatarese hoofdstad Doha geen enkele compensatie. Volgens RTL-nieuws verdienen sommige arbeiders omgerekend 78 eurocent per uur. Het officiële minimumloon ligt op 184 euro per maand. Amnesty International hekelt de laksheid van de Qatarese autoriteiten en de van corruptie verdachte voetbalbond FIFA, die al meer dan acht jaar belooft op te komen voor mensenrechten. De bond schiet daarin 'vrijwel volledig' tekort en staat 'onverschillig' tegenover de uitbuiting van werknemers.26 In feite wordt de geldgod Mammon hier gediend, waar alles voor lijkt te moeten wijken. Dat geldt niet minder voor ambtenaren, onderwijzend personeel en anderen die geen salaris kregen omdat het opgeofferd was aan de Olympische Spelen in Rio de Janeiro in 2016. Voor sport, voor het prestige werden kapitalen uitgetrokken, maar de basisbehoeften van veel Brazilianen bleven mede daardoor onvervuld, want je kunt het geld maar een keer uitgeven.
8. Christen en sport
Sommige christenen hebben een antipathie tegen sport in het algemeen en voetbal in het bijzonder. Zouden er nog mensen zijn die hun knieën niet voor de Ba(ä)l, koning Voetbal hebben gebogen? De hoofdredacteur van het Reformatorisch Dagblad schreef in zijn krant: "Laten ze [troepen hooligans, WJPH] elkaar maar afmaken.", maar liet daar gelukkig direct op volgen: "Zo mag je natuurlijk niet reageren". 27 Dit soort uitwassen mag niet bepalend zijn voor onze houding tegenover sport, immers persoonlijke antipathie tegen voetbal mag niet tot principe worden verheven. Niet alle argumenten van reformatorischen tegen sport die ik las, hebben me kunnen overtuigen. Laten we oppassen voor een dualistische opvatting, waarin ongenuanceerd het lichamelijke wordt veracht en het geestelijke wordt verheven. Gods bedoeling is niet dat het lichaam, als vijand van de ziel, geknecht wordt in plaats van verzorgd. Evangelischen staan over het algemeen sympathieker tegenover sport. De Evangelische Omroep schenkt hieraan nogal wat aandacht. Bovendien: “Het kijkgedrag van de EO-leden vertoont exact hetzelfde beeld als dat van de niet EO-ers: de wedstrijden van het Nederlands elftal nemen als de reuzen in het programma-aanbod de plaatsen 1 tot en met 5 in”. 28
Dat christenen het niet altijd eenvoudig vinden om hun houding te bepalen tegenover sport, bleek wel uit de fax vanuit de EO-jongerendag in 1998 naar het Nederlandse elftal om hen veel geluk te wensen. Later werd deze bewuste fax ’herroepen’. Een deel van de achterban van de EO heeft namelijk bezwaar tegen zondagssport of verheerlijking van sport. Bij monde van voorzitter Arie van der Veer en toenmalig directeur Andries Knevel liet de omroep weten: "Het is een onaanvaardbare vermenging tussen kerk en wereld. De EO neemt voor alle verontrusting, verontwaardiging en verdriet de schuld op zich". Kan het christelijk geloof wel met sport samengaan, of is dit ook een onvruchtbaar, ongelijk span? Is meelopen achter het Olympisch Vuur een spelen met vreemd vuur? Zeker, of zo u wilt: vreemd: er zijn overtuigde christen-(top)sporters. EO-presentator Jan van den Bosch haalde 's werelds bekendste christen-sportman voor het voetlicht: de hardloper Carl Lewis. Wat doet een christen als hij of zij een sporttalent blijkt te hebben ontvangen? Een sporttalent is een boven het gemiddelde niveau uitkomende aanleg om in de sport topprestaties te kunnen leveren. Het zou inconsequent zijn als er ineens andere maatstaven worden aangelegd dan voor talenten op intellectueel (cognitief), creatief (kunst) en sociaal-emotioneel (ondernemerschap) gebied. Is het zonde om je talent te gebruiken of zonde om het te begraven? Een intelligent, muzikaal kind blijkt in zijn ontwikkeling vaak minder christelijke weerstanden te ondervinden dan een kind dat (top)sporter wil worden. Waarom zou je van sport niet je werk mogen maken, en er dus aan verdienen? Ook in de sportwereld kan een christen leven, en blijken er grenzen te zijn. Natuurlijk, niet alleen in de sport speelt de standpuntbepaling over het werken op zondag, ook in de gezondheidszorg, transport, media, ondernemerschap, en niet te vergeten de geestelijke ambtsdragers die juist op zondag werken. Als christen-sporters voor de wedstrijd in gebed gaan, is dit niet te vergelijken met ‘het zegenen van de wapens’. Nee, niet om de overwinning wordt gebeden, maar om een geloofwaardige getuige te zijn. Immers wat een getuigenis is het, als je op een sportieve manier tegen je verlies blijkt te kunnen, als je een fair spel levert, niet over lijken gaat, samen weet te spelen, en vooral weet te relativeren. Maar ook getuigenis in de zin van evangelisatie is op de sportterreinen te vinden.29 Wel dienen we te beseffen dat topsport zeer veel van het lichaam vergt, zodat intensieve medische en fysiotherapeutische begeleiding nodig is, om te kunnen blijven presteren en ... gezond te blijven. Je hele leven topsporter zijn is dus praktisch onmogelijk, misschien moet ik zelfs zeggen onmenselijk.
Zoals eerder gesteld zijn er wel degelijk waardevolle aspecten in de sport te ontdekken. Heerlijk om daar je teveel aan energie in kwijt te kunnen. Beter daarin, dan in vandalisme op straat. In de sport kun je leren om sportief te zijn, je grenzen te verleggen, je lichaam gezond te houden, zelfbeheersing te ontwikkelen, enz. Kunnen we nog iets van een coach leren in verband met discipelschap, of hebben wij hem iets te leren? Typisch vind ik dat globaal gezegd reformatorische mensen sport afkeuren, en dan vooral de teamsporten, als tenminste ds. van Dijk als hun woordvoerder kan gelden.30 Zegt dat niet iets van henzelf, namelijk dat ze individualistisch zijn?
Al het lichamelijke is niet per definitie zondig. Uit het motto “een gezonde geest in een gezond lichaam” blijken gymnastiek en gymnasium bij elkaar te horen. Sport is ontspannende inspanning. Serieuze sportlui drinken en roken niet. Massa's mensen die aan sport zeggen te doen, blijken sport vaak passief vanuit hun luie TV-stoel of sloopbestendige tribunezitplaats te bekijken. Maar dat lijkt me niet primair de bedoeling van 'aan sport doen'. Ik vermoed dat er minder mensen actief sport en spel beoefenen, dan er passief een kijkspel van hebben gemaakt. Sporten mag dan niet zonder lichamelijke risico’s zijn, te weìnig lichaamsbeweging is wellicht nog schadelijker. Hoe staat het met je lichamelijke conditie? Dus als het even kan op de fiets naar je werk, trim, jog, doe aan fitness.
Veel seculiere Nederlanders interesseren de kerk geen bal. Net als muziek kan sport christenen en niet-christenen bij elkaar brengen. Ik herinner me dat een team van mijn Bijbelschool voetbalde tegen een team van het plaatselijk café. Door sport maak je vrienden. Een vriend van me is penningmeester geworden bij de plaatselijke sportvereniging, om daar onder de mensen zijn, Gods licht te laten schijnen en zout te zijn op financieel gebied. Wat een hilariteit en verbroedering als de kerkenraad tegen de jeugd volleybalt. Of de ene gemeente tegen de andere, of spierballen tegen de talenknobbels, of touwtrekken: de kinderen tegen de vaders, of ... (bedenk zelf eens wat). Niet werelds-zijn en evenmin wereldvreemd zijn blijken toch samen te kunnen gaan, evenals letterlijke en geestelijke bodybuilding!
Bij sport kun je je er zeer fanatiek tegenaan gooien, alsof het voortbestaan van jezelf of de maatschappij ervan afhangt. Het gaat echter echt te ver als het oranjegevoel je leven beheerst. Inderdaad: alles waar 'te' voor staat is teveel, met uitzondering van tevreden. Ook sport kan wel degelijk tot een of de afgod worden, als je niet voldoende en tijdig weet te relativeren. Moet alles wijken voor de sport, ook de zondag? Waar zijn de ‘grensrechters’ eigenlijk..? Durft u te lachen om een stelletjes kerels die bloedserieus als bezetenen achter een opgeblazen rond stuk leer aanrennen? Leuk en betrekkelijk hoor. En een doelpunt, nou so what? Roem is maar vluchtig. Wie gisteren nog bejubeld werd, is vandaag vergeten, en morgen verguisd. Het gaat om het goede spel, niet om de vette knikkers en eer, niet om het winnen maar om het meedoen. Een vriendschappelijke, gemoedelijke en toch serieuze wedstrijd, lijkt me puur onschuldig, ook op zondag, en te verkiezen boven wat liederlijk en ledig rondhangen.
9. Conclusie
Dit artikel heet ‘sportverbazing’ en niet ‘sportverdwazing’. Sport socialiseert, maar kan tot verdwazing leiden. Wat de eigenlijke doorslag in de hele discussie over de sport geeft, is voor de christen Gods mening, verwoord in de Bijbel. Worstelaar Jacob, krachtpatser Simson, hardloper Asaël vinden we in het Oude Testament.31 Ook de profeet Elia moet een atletisch figuur geweest zijn: door doodsangst gedreven rende hij van de berg Karmel in het noorden naar de berg Horeb in het zuiden, goed voor zo’n 400 kilometer.32 Genoemde personen waren geen sporters, want lichamelijke kracht stond meestal in verband met oorlogvoering. Met name Paulus haalt stof tot overdenking uit de sport33 die vooral in de omgeving van het Griekse Korinthe beoefend werd.34 Hij verbindt aan de sport geen waardeoordeel, maar trekt wel parallellen naar het geestelijk leven. Een christen loopt een ’geestelijke marathon’. Zowel je innerlijk als uiterlijk zijn waardevol. Zo moesten de inwoners van het eiland Kreta zowel eerlijk worden als hun vadsige buiken eens wegwerken! 35
Sleuteltekst voor ons onderwerp is 1 Tim. 4: 8: “Oefen u in de godsvrucht. Want de oefening van het lichaam is van weinig nut, doch de godsvrucht is nuttig tot alles, daar zij een belofte inhoudt van leven, in heden en toekomst”. NBV: ”Oefening van het lichaam heeft wel enig nut, maar het nut van een vroom leven is grenzeloos, omdat het een belofte inhoudt voor dit leven en het leven dat komen zal”. Bedoelt Paulus hier de training van de atleet (oefening van het lichaam in kracht en behendigheid, sport dus) òf de ascese (onthouding van allerlei genietingen, zie vers 3, denk aan huwelijk en voedsel)? Een duidelijker tekst over ascese, kastijding van het lichaam vinden we in Kol. 2: 23: ”Dit toch is, al staat het in een roep van wijsheid met zijn eigendunkelijke godsdienst, zijn nederigheid en kastijding van het lichaam, zonder enige waarde (en dient slechts) tot bevrediging van het vlees”. NBV ‘”Dat moet allemaal voor wijsheid doorgaan, maar het is zelfbedachte godsdienst, zelfvernedering en verachting van het lichaam; het heeft geen enkele waarde en dient alleen maar tot eigen bevrediging”. Paulus zegt dus: ascese is zonder enige waarde, maar ”de oefening van het lichaam is van weinig [wel iets dus] nut”. De ascese genoemd in 4: 1-3, is niet van beperkt belang, maar gevaarlijk en slecht, dus geheel verwerpelijk. Nu zal de serieuze sportman zich disciplineren op het gebied van voldoende rust, slaap, niet roken en gezond eten. De atleet traint vóór de wedstrijd, waaronder ook valt onthouding van wat schadelijk zou zijn voor zijn lichaamskrachten. Het is allemaal wel nuttig, maar beperkt. Het is allemaal relatief. De eventueel behaalde krans zal verwelken, in tegenstelling tot de godsvrucht, die nu en straks nuttig is en zal zijn. De prijs is onverwelkelijk leven, eeuwig leven. Dit leven is onafscheidelijk gekoppeld aan de Here Jezus Christus. Hij is het leven en onze levende hoop. We mogen een onvergankelijke, onbevlekte en onverwelkelijke erfenis verwachten.36 Sport, inclusief de beloning is daarmee vergeleken slechts kinderspel. We hoeven sport niet af te zweren, en we kunnen noch mogen de sport tot het domein van de satan verklaren, als we maar wèl de betrekkelijkheid ervan inzien. Het lichamelijke betreft alleen het tijdelijke, het korte aardse leven, maar het geestelijke overstijgt dit tot in het eeuwige leven, is daarom waardevoller. Voor de wereldse mens is vaak het lichaam het doel, terwijl het eigenlijk maar een middel zou moeten zijn. Het grootste en het schoonste in de mens, is niet de hoogste spanning van lichamelijke kracht, maar het (be)tonen van kinderlijk geloof.37 Relativeer sport, waardeer de godsvrucht, onttroon de lichaamscultus. Herken een boom aan zijn vruchten. Godsvrucht is godvrezendheid, terechte eerbied voor God en medemens hebben, vroomheid, en devotie. Paulus noemt niet de oefening van de godsvrucht, omdat de zegening en de nuttigheid niet liggen in de oefening, maar in haar resultaat, de godsvrucht. Wie al zijn tijd, geld en energie steekt in sporten en conditietraining of passieve sportconsumptie en daardoor geen tijd meer heeft voor training van zijn geloofsleven, heeft een dwaze keuze gemaakt.
Zo, en dan nu een leuk partijtje voetballen met m’n zonen.
Geraadpleegde literatuur:
* H.H.J. van As, Olympische Spelen waren deel van de eredienst, Cultuur, Westerse beschaving ondenkbaar zonder haar wortels in de antieke Griekse cultuur, Reformatorisch Dagblad 7-2-1992.
* S.C. Bax, Blinkt Olympisch goud meer dan het goud des geloofs? een gouden plak van deze wereld en een bijbeltekst van Paulus, Reformatorisch Dagblad 7-8-1992
* ds. M.R. van den Berg, De Eerste Brief van Paulus aan Timotheus (Amsterdam: Buijten & Schipperheijn, 1976) pp.62-64
* dr. C. Bouma, Korte Verklaring Der Heilige Schrift met nieuwe vertaling De brieven van de apostel Paulus aan Timotheus en Titus (Kampen: Kok, z.j.) 6e druk, p.80, 81
* Bart-Jan den Hollander, Houdt God ook van (top)sporters? Reveil april 1997, pp.11-13
* Dick Kraaij, Getuigenis en sport: een dynamisch team, Uitdaging maart 1998, p.17
*prof. dr. C.W. Mönnich (hoofdredactie) Encyclopedie van het christendom, protestants deel, met medewerking van Oud-Katholieken (Amsterdam/Brussel: Elsevier, 1955) ‘sport’: pp. 677, 678
* prof. dr. A. van Nieuw Amerongen, Sport en weerstand Welbeschouwd, Reformatorisch Dagblad 31-7-1998
* dr. C.F. Pauwels O.P., Encyclopedie van het Katholicisme volkseditie (Amsterdam/Brussel: Elsevier, 1959) ‘sport’: p.718
* ds. J.J. Poort, Istmische Spelen onder apostolisch vermaan, Langs 's Heeren Wegen (9), Op pad met Poort, Reformatorisch Dagblad 26-8-1986
* Arie Verhoef, Meer dan Goud, atleten als pionnen politiek schaakspel, Olympische spelen hebben heidens element, Visie 11-17 sept. 1988
* Hans van Vuuren, ‘Jezus stierf voor zondaars, niet voor sporters’, Sport Witnesses speelt in op ‘Jaar met de Bijbel’, Uitdaging, april 1997
* drs. K. van der Zwaag, Ethiek, In moderne sportwereld herleeft heidense "brood en spelen", Over Olympische Spelen en verloedering van huidige sport, Reformatorisch Dagblad 26-9-1986
Noten:
1 In "Blikopener" van aug.-okt. 1988 staat vermeld dat 116 voor Chr. als begin gold voor de "olympiaden".
2 Uit het blad Woord & Dienst, aangehaald door W.M. Bakker, Een zilveren medaille en een olijftak, "Moderne Olympische Spelen passen in chaos van hedendaagse sportverdwazing" Reformatorisch Dagblad 12-6-1996
3 https://www.stichting-promise.nl/categorieen/48-eigentijds-occultisme/217-olympische-spelen-occult
4 Martien Stam, De Spelen zijn een heidens, afgodisch spektakel, Nederlands Dagblad, 1-9-2016
5 Jeroen Haverkort, Voodoo op het veld bij de Afrika Cup, Metro, 13-1-2017
6 In het Amsterdam Museum van 12 september 2014 t/m 4 januari 2015. Deze tentoonstelling reist daarna door naar onder meer Bazel, Barcelona, Lyon (EK 2016) en Moskou (WK
2018). http://www.parool.nl/parool/nl/12/CULTUUR/article/detail/3745478/2014/09/10/Religieuze-trekjes-van-voetbal-in-het-Amsterdam-Museum.dhtml
7 http://www.stichting-promise.nl/eigentijds-occultisme/voodoo.htm
8 Johan Roeland, Waarom voetbalreligie à la René van der Gijp troost biedt, Nederlands Dagblad, 4-11-2016, n.a.v. De wereld volgens Gijp, Michel van Egmond (Amsterdam: Voetbal Inside, 2016)
9 http://www.stichting-promise.nl/lichaamswerk-occultisme-en-cultuur/oosterse- vechtsporten.htm
10 https://www.loonwijzer.nl/home/salaris/vipsalarissen/voetballers
10a https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/bouw-stadions-wk-voetbal-qatar-eist-al-6-500-levens-in-tien-jaar~b5be341a/
11 Denk aan termen als ‘Joden!’, 'godenzonen', 'verlosser', 'openbaring'. De meeste termen zijn niet voor herhaling vatbaar...
12 http://www.dagelijksestandaard.nl/2015/04/aangifte-om-zieke-antisemitische-spreekkoren-bij-voetbalwedstrijd-fc-utrecht-ajax/
13 "De spelen moeten doorgaan", uitspraak van de Olympische voorzitter in 1972 in München, nadat door Palestijnse terroristen elf Israelische atleten vermoord waren.
14 Voorbeelden: In de zaak-Benno L. is een zwemleraar in 2010 schuldig bevonden aan drie gevallen van gedwongen ontucht (aanranding), en nog 37 gevallen van ontucht, met minderjarige meisjes. Als zedenzaak met één dader en oorspronkelijk 98 potentiële slachtoffers is dit waarschijnlijk de grootste in zijn soort in de geschiedenis van de Nederlandse rechtspraak. In de Amerikaanse turnwereld bleek eveneens seksueel misbruik voor te komen.
15 https://mens-en-gezondheid.infonu.nl/ziekten/168187-kun-je-kanker-krijgen-door-kunstgras.html
16 http://www.12trade.eu/promotie-producten/golf/recyclebare-golfbal/
17 https://www.zwembadenplus.be/artikels/reportages/ontsmettingsmiddelen-alternatieven-voor-chloor ; https://www.milieubarometer.nl/voorbeelden/zwembad/
18 https://www.trouw.nl/nieuws/de-mount-everest-dreigt-ook-de-hoogste-vuilnishoop-ter-wereld-te-worden~b051a70f/
19 Anabole steroïden, groeihormoon HGC.
20 https://www.nrc.nl/nieuws/2016/12/09/wada-duizend-russische-sporters-betrokken-bij-dopingfraude-a1535869
21 https://nos.nl/artikel/2209041-minister-bruins-scouting-jonge-talentjes-onwenselijk.html
22 Uitspraak van ex-staatssecretaris van der Reijden: “200.000 mensen komen met sportklachten het ziekenhuis binnen. Dat wordt als normaal geaccepteerd.” Reformatorisch Dagblad, In moderne sportwereld herleeft heidense “brood en spelen”, Ethiek, 26-9-1986, p. 3
23 Zie uitgebreid artikel Hersenschade is er, maar de sportbonden kijken weg, Bram Endedijk en Enzo van Steenbergen, NRCNext, 24 en 25 -10-2020; Tonie Mudde, Nieuw onderzoek naar demente door koppen, de Volkskrant / Nederlands Dagblad 12-3-2022
24 Enzo van Steenbergen, Toezichthouder vechtsport: verbied klappen tegen hoofd en Deze vechtsporten durven klappen op het hoofd te verbieden, NRC.Next, 18-11-2020
25 http://www.nrc.nl/nieuws/2014/11/08/fnv-nog-altijd-doden-en-gewonden-bij-bouw-stadions-voor-wk-qatar/
26 Rimme Mastebroek, De zwarte kant van het voetbal, Nederlands Dagblad, 22-6-2019
27 dr. C.S.L. Janse, Column 'Gedachtegoed': Voetbal, Reformatorisch Dagblad, 2-7-1998
28 Marion van ‘t Verlaat, De EO scoort op het marktplein, Visie, 2-8 aug. 1998
29 Organisaties voor evangelisatie onder sporters:
* ‘st. Sport Witnesses’, (Geloofshelden) organiseert voetbal- en volleybalkampen en ontmoetingsdagen, geeft periodiek uit met informatie uit de christelijke sportwereld, begeleidt sporters, enz. Tel./fax: 0513-461650 https://nl.wikipedia.org/wiki/Geloofshelden
* ‘Athletes in Action’, https://en.wikipedia.org/wiki/Athletes_in_Action
* zie ook de 4e musketier, strijd voor gerechtigheid. https://de4emusketier.nl/
30 W.M. Bakker Een zilveren medaille en een olijftak, Reformatorisch Dagblad, 12-6-1996, uitspraak van de Urker predikant ds. J.H. van Dijk.
31 Gen. 32: 22-32 + Hos. 12: 4; Richt. 14-16; 2 Sam. 2: 18
32 1 Kon. 19: 1-8
33 Arie Verduijn, directeur van CAMA-zending, maakt aardige vergelijkingen tussen voetbal en zending: o.a. elftal - twaalftal, (Ver)bondscoach, Judas was geselecteerd maar diskwalificeerde zichzelf, scoren - discipelen maken, voetbalveld - zendingsveld. Wereldkampioenschap zending, de Pionier, juli/aug. 1998, pp. 3, 4
34 Hand. 20: 24 (hardlopen), Rom. 15: 20 (worstelen), 1 Cor. 4: 9 (“schouwspel geworden”, onduidelijk en onbelangrijk precies welke sport) 9: 24-27 (hardlopen en boksen), Ef. 6: 12 (worstelen), Fil. 2: 16 (hardlopen), 3: 12-14 (hardlopen), Col. 4: 12 (worstelen),1 Tm. 4: 8 (lichaams/sporttraining), 2 Tm. 2: 5 (kampvechten), Hebr. 10: 32 (worstelen), 12: 1-17 (hardlopen en worstelen).
35 Tit. 2: 12
36 1Pet. 1: 3-5
37 ds. J.P. Tazelaar, Christelijke Encyclopaedie voor het Nederlandsche Volk (Kampen: Kok, 1929) deel V, artikel Sport, pp. 249, 250
Niets uit dit artikel mag worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de stichting en de auteur/vertaler worden overgenomen, gekopieerd of gebruikt worden. Uiteraard mag volgens de gangbare regels van bronvermelding er wel naar verwezen worden in andere publicaties. Neem bij twijfel eerst contact met ons op via het contactformulier.