Het leugenmechanisme van Complottheorieën
Door Piet Guijt
Inhoud
1. Inleiding
2. Complottheorieën
3. Enkele voorbeelden van complottheorieën
4. Kenmerken van complottheorieën
5. Wie verzinnen complottheorieën?
6. Waarom wordt geloof gehecht aan complottheorieën?
a. Wantrouwen, achterdocht
b. Frustratie
c. Haat; iemand de schuld geven en zwart maken, want dat is voordelig
d. Iets willen ontkennen omdat het je goed uitkomt
e. ’Complottheorieën maken het leven spannender’
7. Een complottheorie is nauwelijks te ontkrachten
8. Het gevaar van complottheorieën
9. Waarop te letten bij het beoordelen van complottheorieën?
10. Hoe staan christenen tegenover complottheorieën?
Literatuur
1. Inleiding
In de Bijbel wordt vaak gesproken over waarheid en leugen omdat deze twee begrippen uiteindelijk leiden tot leven of tot dood. Heel bekend is dat Jezus van Zichzelf zegt, dat Hij de weg en de waarheid en het leven is (Joh. 14: 6). Gods waarheid is de weg tot leven. Het is van belang tot erkentenis der waarheid te komen (1 Tim. 2: 4) en de waarheid te leren kennen, omdat die vrijmaakt en leven geeft. Waarheid is een basisvoorwaarde voor leven en samenleven; zonder waarheid is een samenleving niet mogelijk. Vandaar dat God het gebod gaf, dat de mens niet zal liegen, want door onwaarheid te spreken is er geen vertrouwen aanwezig. De Heilige Geest wordt de Geest der waarheid (Joh. 14: 17, 15: 26 en 16: 13) genoemd en de Geest van het leven, een levendmakende Geest. God verheugt Zich als Zijn kinderen in de waarheid wandelen omdat Hij weet, dat dat waarachtig leven geeft.
Tegenover de waarheid (van God) staat de leugen en daarachter de vader der leugen, de duivel, die de bron en inspirator is van de leugen, in welke soort of vorm dan ook. De duivel, die de vijand is van God en mens ‘staat niet in de waarheid, want er is in hem geen waarheid. Wanneer hij de leugen spreekt, spreekt hij naar zijn aard, want hij is een leugenaar en de vader der leugen’ (Joh. 8: 44). De leugen, in welke vorm dan ook, is het grootste wapen van de vijand. Zijn bedoeling is om met de leugen de mens uiteindelijk de natuurlijke en de geestelijke dood in te voeren. Als wij zijn leugens geloven, heeft hij macht over ons. We kunnen de duivel overwinnen door zijn leugens te ontmaskeren en de waarheid daarvoor in de plaats te stellen. Daarom zei de Heer ‘De waarheid zal u vrijmaken’ (Joh. 8: 32).
Er zou veel meer te zeggen zijn over bijvoorbeeld niveaus van waarheid (het transcendente en feitelijke niveau, en de betekenis ervan) en soorten ‘leugen’ (liegen, bedrog, misleiding, dwaling, valse religie, bijgeloof, misverstand, vergissing, gerucht, waanidee), maar we zullen ons richten op een bijzonder type leugen, namelijk het fenomeen van de complottheorie, een geraffineerd wapen van het rijk der duisternis.
2. Complottheorieën
Het ontwikkelen van een theorie over een bepaald verschijnsel, dus ook over complotten of samenzweringen die inderdaad voorkomen (zie hieronder enkele voorbeelden), is uiteraard niet verkeerd. Het is een deel van de normale wetenschapsbeoefening betreffende de bestaande werkelijkheid. Immers het komt voor dat bepaalde personen een geheime afspraak maken om iets tegen een andere persoon of groep te ondernemen, bijv. iemand benadelen of zelfs doden.
Het begrip complottheorie zullen we in dit artikel niet in die wetenschappelijke betekenis bespreken, maar in de zin van een ‘theorie’ over verschijnselen of gebeurtenissen die zowel onconventioneel als ook ongefundeerd of irrationeel is, dus wanneer sprake is van ongefundeerde speculaties (6). Anders gezegd: een complottheorie is een ‘verklaring’ of zelfs ontkenning van een bepaalde (al of niet) reeds plaatsgevonden gebeurtenis, waarbij die ‘verklaring’ afwijkt van de officiële verklaring van overheden en in media, omdat bepaalde personen (soms door achterdocht gedreven en soms door bepaalde gegevens anders te interpreteren) van mening zijn dat de officiële verklaring onjuist is en zij daarom iets anders verzinnen.
Zo'n complottheorie is eigenlijk geen theorie te noemen maar ‘slechts’ een verdenking (zonder voldoende bewijs) jegens bepaalde groepen of organisaties die in het geheim zouden samenspannen om kwalijke doelen te bereiken. ‘Hun plannen zouden stranden wanneer deze bekend werden. Daarom gebruiken ze allerlei methoden en strategieën om hun activiteiten verborgen te houden en ons een rad voor ogen te draaien’ (6). Complottheorieën ontstaan vaak naar aanleiding van bijzondere of mysterieuze gebeurtenissen, omdat de mens geneigd is te zoeken naar verklaringen aan de hand van alle mogelijke, vaak vage en niet-verifieerbare, informatie en geruchten die aan elkaar worden ‘gelinkt’ (9). Ook zien we dat repressieve regimes zoals bijv. van Eritrea zo achterdochtig zijn dat ze buitenlandse journalisten en wetenschappers ervan verdenken een coup tegen de regering te beramen.
”Complottheorieën maken tegenwoordig vaak deel uit van een veel breder terrein dat allerlei soorten gestigmatiseerde kennis omvat. Men beroept zich op de wijsheid van vergeten beschavingen, op speculatieve interpretaties van oude legenden, op beweringen die nooit serieus zijn genomen, op pseudowetenschappelijke ontdekkingen en occulte inzichten. Men veronderstelt dat de gevestigde autoriteiten er doelbewust naar streven belangrijke kennis te onderdrukken, te negeren of achter te houden. En men draait het vaak om door juist de onorthodoxe denkbeelden als waardevol te beschouwen” (6). In de laatste jaren is de ‘populariteit’ van complottheorieën enorm toegenomen, met name door de verspreiding van internet.
Het misleidende van een complottheorie is dat zij graag gebruik maakt van het gegeven dat iets soms inderdaad waar zou kunnen zijn. Immers, het valt niet te ontkennen dat er echte complotten, doofpotaffaires (recent de zgn. Teevendeal) en intriges bestaan. Denk bijv. aan het Watergate-schandaal. En ‘sommige complotten die klinken als bedenksels van scenarioschrijvers in Hollywood zijn later toch waar gebleken. Zoals het onlangs door Dianne Feinstein uitgebrachte rapport over de martelpraktijken van de CIA in loodsen in Polen en in Guantanamo Bay, de stroom aan schokkende documenten van WikiLeaks, en Snowden’s onthullingen van systematische, grove privacy schendingen door de CIA’ (4). Ook in de Bijbel, met name in de boeken Koningen en Kronieken, kunnen we diverse keren lezen over samenzweringen tegen bijv. een koning, met de bedoeling om deze om het leven te brengen. Bekend is het verhaal over Mordekai, die een samenzwering van twee hovelingen tegen koning Ahasveros ontdekte (Esther 2: 21 en 22).
3. Enkele voorbeelden van complottheorieën
Er zijn vele complottheorieën bekend. We noemen slechts enkele voorbeelden:
- De Apollo-maanlanding zou in scène gezet zijn in een tv-studio om te kunnen zeggen dat de Amerikanen eerder op de maan zouden zijn geweest dan de Russen (3, 8, 9).
- De Amerikaanse regering zou zelf de terroristische aanslagen van 11 september 2001 op de Twin Towers in New York hebben georganiseerd (9).
- De ‘Mannen met witte pakken’ bij de Nederlandse Bijlmerramp zouden agenten van de Israëlische geheime dienst Mossad zijn geweest (9).
- Het Britse koningshuis zou het auto-ongeluk van prinses Diana hebben geregeld, omdat het koningshuis er baat bij zou hebben gehad (2).
- ‘De Rooms-Katholieke Kerk zou documenten verborgen houden die bewijzen dat Jezus Zelf beweerde dat Hij niet goddelijk was. Ook zou ze achterhouden dat Christus getrouwd was met Maria Magdalena en ook nakomelingen had. Dit laatste verhaal is gepopulariseerd door Dan Brown's roman De Da Vinci Code’ (9).
- ‘Ondanks de overvloed aan documentatie en bewijsmateriaal zijn er nog steeds vele racistisch en antisemitisch geïnspireerde organisaties en personen die de Holocaust in twijfel trekken.
- Ook over andere genocides uit de wereldgeschiedenis, zoals bijvoorbeeld de Armeense genocide, zijn er landen, mensen en organisaties die beweren dat deze wandaden pure propaganda zijn” (9).
- AIDS zou een door mensenhanden gemaakte ziekte zijn, bedoeld om bepaalde groepen mensen gericht uit te moorden (2).
- En Ebola zou ontwikkeld en verspreid zijn door de Amerikaanse overheid om zoveel mogelijk mensen in Afrika te doden (4).
Enkele recentere voorbeelden:
- Israël zou de aanstichter zijn van ISIS (1).
- Over de aanslag op Charlie Hebdo zijn er minstens twee ‘theorieën’. De ene is dat het allemaal in scène gezet zou zijn (4). De andere is dat de Israëlische geheime dienst, de Mossad, erachter zou zitten (10).
- Het corona-virus zou zijn ontwikkeld als middel om de bevolking te kunnen controleren en beheersen.
4. Kenmerken van complottheorieën
De meeste complottheorieën missen voldoende betrouwbare informatie en/of overtuigende bewijzen, en zijn zelden wetenschappelijk gefundeerd (9). Het bewijsmateriaal dat wordt gepresenteerd om een complottheorie te ondersteunen, is doorgaans vaag en vrij dubieus van aard. Veel ‘bewijs’ blijkt in de vorm van negatief bewijs te zijn: een fout in een officiële verklaring (zelfs als deze later rechtgezet is), of een klein feit wat zich niet gemakkelijk laat verklaren, of een feit wat om een andere reden nooit duidelijk is geworden. Hele lijsten van dit soort ‘bewijs’ worden er verzameld, alleen maar om aan te tonen dat het ‘officiële’ verhaal niet klopt. Men ziet al of niet bewust over het hoofd dat het ‘officiële’ verhaal misschien een geheel goede reden kan hebben om in sommige zaken geen volledige openheid te geven en dus bepaalde informatie te verzwijgen (bijv. militaire geheimen in verband met het landsbelang). Zelden wordt aangetoond wat er dan wél gebeurd is. En dat gebeurt meestal met vage (al of niet bewerkte) foto’s of video-opnamen, niet te controleren verklaringen, of verklaringen die elkaar regelrecht tegenspreken (3).
Meestal roemen de auteurs van deze samenzweringstheorieën zichzelf als experts in de materie, terwijl hun ‘theorieën’ vaak worden tegengesproken door feiten die wetenschappelijk zijn aangetoond of eenvoudig kunnen worden nagetrokken na raadpleging bij officiële archieven (9). ‘Complotdenkers presenteren zich in hun literatuur als serieuze onderzoekers die gedetailleerd te werk gaan. Ze verwijzen meestal veelvuldig naar elkaars geschriften en halen steeds opnieuw dezelfde bronnen aan. Ze beschikken over een eindeloze stroom van verborgen aanwijzingen en indirecte bewijzen. Ze zoeken overal naar sporen die de samenzweerders niet hebben kunnen wegmoffelen en proberen daarmee het officiële verhaal te ondermijnen, zonder zich te bekommeren om de kwaliteit van hun bewijsmateriaal. Onbevestigde getuigenissen, dubieuze documenten en niet bestaande feiten spelen vaak een belangrijke rol in hun bewijsvoering’ (6). Kenmerkend voor een complottheorie is dat het gezonde kritische denken is verworden tot een soort paranoïde waandenken.
Ook al lijken allerlei gnostische en esoterische verhalen, die vaak omgeven zijn door geheimzinnigheid, alsmede bepaalde christelijke eindtijdtheorieën soms op complottheorieën, toch is in die gevallen geen sprake van complottheorieën. Ook moeten we complottheorieën niet verwarren met nepberichten (hoax) of met bepaalde geruchten in bijv. Pakistan dat een christen een koran verbrand zou hebben. Dit soort geruchten zijn ‘gewoon’ gemene leugens (die soms kunnen lijken op complottheorieën als bij het gerucht gezinspeeld wordt op een geheime kwade opzet). Een bekend voorbeeld van een doortrapte leugen is de ontkenning van Trump in november 2020 dat hij de Presidentsverkiezingen had verloren en dat de Democraten de verkiezingen hadden gestolen. Nog altijd gelooft maar liefst de helft van alle 70 miljoen Republikeinen die op hem stemden. Een regelrechte leugen (Actuele Onderwerpen - ‘De Grote Leugen’ die de VS splijt - Redactie Profielactueel).
5. Wie verzinnen de complottheorieën?
Een deel van de complottheorieën is gemaakt door mensen die aandacht willen, mede in de hoop wellicht als genie te worden erkend als de complottheorie inderdaad waar zou blijken te zijn (als het gaat om informatie op internet is echter vaak niet meer te achterhalen wat of wie de bron was, waardoor men niet de begeerde aandacht zal krijgen). Ook is het denkbaar dat complottheorieën verzonnen worden om angst te zaaien en daarmee mensen te kunnen manipuleren. Een ander deel van de complottheorieën is verzonnen door nogal ziekelijke mensen, fantasten, zoals bijv. David Icke, de Engelse complottheorie-bedenker, die ervan overtuigd is dat een buitenaards reptielenras, de Anunnaki, naar de aarde kwam om zich hier te kruisen met een geselecteerde groep mensen. Nakomelingen uit dat oergeslacht zouden nu een aardse elite, waaronder het Britse koningshuis en prinses Beatrix, vormen (2,8). Ook kan William Cooper genoemd worden, die enkele boeken schreef over ufo’s en ‘samenzweringen’ van de Amerikaanse regering. Een zekere Jim Keith meent dat ufo’s helemaal niet buitenaards zijn, maar zijn gebouwd door Illuminati (2,8). Uit deze voorbeelden blijkt hoe het fenomeen van ufo’s, zoals ook besproken in Promise (april 2015), een duister thema is waarmee de duivel probeert mensen op een dwaalspoor te brengen.
Helaas bestaat er (vooral op internet) een omvangrijke complotliteratuur waarin allerlei types hun visies weergeven. Het gevaar is dat labiele mensen door dit soort verhalen in de war (kunnen) worden gebracht, bepaalde angsten gaan ervaren en/of vreemde gedragingen gaan vertonen of zelfs bepaalde acties (bijv. bezetten van NOS-studio) gaan ondernemen.
6. Waarom wordt geloof gehecht aan complottheorieën?
1. Wantrouwen, achterdocht
Bedenkers en aanhangers van een complottheorie hebben meestal een vooroordeel over of wantrouwen tegenover bepaalde groeperingen of instanties die wellicht verantwoordelijk zouden zijn voor een bepaalde mysterieuze gebeurtenis (9). Zo denken sommige mensen dat de overheid de coronacrisis heeft uitgelokt om meer greep te krijgen op de bevolking. Helaas is het zo dat inderdaad in deze in zonde gevallen wereld mensen en ook overheden zeer slecht en doortrapt kunnen zijn, wat het geloof in complottheorieën stimuleert, zeker als de indruk bestaat dat informatie ‘onder de pet wordt gehouden’. Met name mensen die een persoonlijke ervaring hebben met bedrog, zijn sneller geneigd om in deze theorieën te geloven, omdat zij niet nog eens voor de gek willen worden gehouden (niet beseffend dat zij juist door een complottheorie voor de gek worden gehouden). Maar ook blijken mensen die zelf bereid zijn om samen te zweren, eerder te geloven in complottheorieën. Eigen gedachten worden op anderen geprojecteerd (7). Zo de waard is vertrouwt hij zijn gasten.
Veel complotdenkers geloven dat samenzweerders ernaar streven om de heerschappij over de wereld te verkrijgen en dat hun vermogen om mensen te manipuleren met list en bedrog, zeer hoog is. ‘Ze hebben toegang tot de machtigste kringen en weten die naar hun hand te zetten. De informatie die officiële instanties bieden, wordt door hen gestuurd. Ook de massamedia staan in dienst van de samenzweerders. Zij houden het publiek onwetend en strooien het zand in de ogen’ (6). Maar omgekeerd komt het ook voor dat overheden (bijv. Eritrea en Noord-Korea) zelf zeer wantrouwig zijn en complotten veronderstellen.
Ook al zijn hun zgn. bewijzen zeer dubieus, de bedenkers en aanhangers beschouwen zich als (‘slimmere’) mensen die niet voor de gek gehouden kunnen worden, want ‘zij zijn immers in staat om door het bedrog heen te kijken en de waarheid te zien’, namelijk dat er sprake is van een complot (3). Maar juist door hun angst bedrogen te worden, gaan ze zichzelf wijsmaken dat zij het allemaal beter in de gaten hebben dan ‘gewone’ mens.
2. Frustratie
‘Complottheorieën sluiten aan bij het gevoel dat de ontwikkelingen in de wereld worden bepaald door onzichtbare machten waarop burgers geen invloed meer kunnen uitoefenen. Ze zijn vooral populair onder etnische minderheden en mensen met extreme politieke of religieuze idealen. Ze kunnen worden aangewakkerd door het besef dat men wordt gediscrimineerd door of een slachtoffer is van het systeem’ (6).
3. Haat; iemand de schuld geven en zwart maken, want dat is voordelig
‘Wanneer er een groep kan worden aangewezen, die instemt met ongewenste ontwikkelingen of daar zelf beter van wordt, dan ligt het voor de hand om deze groep verantwoordelijk te stellen voor het onheil’ (6). ISIS zou volgens de Iraanse generaal-majoor Hassan Firouzabadi door Israël zijn opgezet om chaos in Syrië te veroorzaken, waardoor het land verzwakt zou raken (1). Nog een ander voorbeeld: De Israëlische geheime dienst, de Mossad, zou achter de aanslag op Charlie Hebdo zitten (‘een zionistisch georkestreerde vergelding’) om de angst voor de islam op te stoken als vergelding voor de Franse steun voor een Palestijnse staat (10).
4. Iets willen ontkennen omdat het je goed uitkomt
Mensen en regeringen, die antisemitische sentimenten en ideeën hebben, en zelfs de Joden de zee willen indrijven, zullen graag willen geloven dat de Holocaust niet heeft plaatsgevonden en dat het alleen maar een verzinsel was van de Joden om zich in Palestina te kunnen vestigen.
5. 'Complottheorieën maken het leven spannender'
Sommige mensen vinden een complottheorie gewoon veel leuker dan de werkelijkheid. ‘Buitenaardse wezens zijn toch veel spannender dan een experimentele militaire ballon?’ (3). Dat veel mensen kennelijk de saaie alledaagse werkelijkheid willen ontvluchten, blijkt uit het feit dat velen allerlei films en tv-series bekijken en/of boeken lezen vol spanning, horror en geweld. Het zien van dergelijke media draagt niet bij aan het leren kennen en beleven van de vrede en liefde van het Koninkrijk van God.
7. Een complottheorie is nauwelijks te ontkrachten
Een complottheorie is een voorbeeld van een niet-falsifieerbare theorie (althans voor de aanhangers van de complottheorie). Want alles wat je aanvoert om een complottheorie te ontkrachten, kan door de aanhanger van de complottheorie worden opgevat als afkomstig zijnde van een handlanger, dus iemand die bij het complot betrokken is, of op zijn minst onder invloed is van het complot. En de aanhanger van de complottheorie kan nog tegenwerpen dat de ander niet kan bewijzen dat er geen complot is (3). Zelfs ‘al wordt de complottheorie tegengesproken door duidelijke bewijzen, dan nog blijven velen er hardnekkig in geloven. Hun typische verdediging is dat deze bewijzen ook allemaal mediamanipulatie zijn en dat degene die hen tracht in te lichten óók in het complot zitten’ (9).
‘Naarmate een complot omvangrijker is, wordt het moeilijker om er nog iets tegenin te brengen. De sterke arm van de samenzweerders kan zich zover uitstrekken dat elk bewijsstuk vals zou kunnen zijn. Alleen de informatie die in complotliteratuur wordt verstrekt, mag dan nog betrouwbaar worden geacht. De rest is misleiding. Officiële rapporten laten slechts zien hoeveel moeite men doet om de waarheid verborgen te houden’ (6), aldus aanhangers van complottheorieën.
Het nauwelijks kunnen weerleggen van complottheorieën komt dus niet zozeer doordat er geen tegenbewijzen zouden zijn, maar omdat de aanhangers van een complottheorie zo paranoïde (geworden) zijn, dat ze niet anders willen of kunnen geloven dan hun eigen denkbeelden. De objectieve waarheid dringt niet (meer) tot hen door. Er is sprake van een vicieuze cirkel, waarin de aanhanger van de complottheorie gevangen zit. Daarbij speelt de redenering dat één bizarre gebeurtenis aantoont dat bizarre dingen kunnen gebeuren, en dat dus ook een bizarre verklaring door een complottheorie op zijn minst waar zou kunnen zijn, dus het wijzen op het bizarre karakter van de complottheorie is op zichzelf nog geen voldoende argument voor afwijzing van de theorie (4).
8. Het gevaar van complottheorieën
Complotten en complottheorieën zaaien en voeden angst, onzekerheid en wantrouwen (de overheid is immers niet te vertrouwen, en het nieuws van de ‘mainstream’ media ook niet). Angst en wantrouwen tasten het vertrouwen aan, en juist dat vertrouwen in de wereld en mensen om je heen is nodig om te kunnen functioneren, want als je aan alles gaat twijfelen, komt het hele leven op losse schroeven te staan. Dan wordt het complotdenken pas echt ondermijnend en een gevaar voor de geestelijke gezondheid van mensen, want men heeft geen leven meer. “Als je niets en niemand meer vertrouwt, kan je niet meer normaal functioneren” (4). Het geloof in complotten kan leiden tot paranoia of schizofrenie (4). Mensen gaan in een waanwereld leven en hebben nauwelijks of geen contact met de realiteit. Als iemand eenmaal vast in een complot, dan bestaat er geen bewijs meer dat een complottheorie niet waar is (want dat bewijs kan altijd een deel zijn van het complot) (3). Zo iemand is dan in de greep van de vader der leugen, de duivel. Aan het voorbeeld van Tarik Z., die op 29 januari 2015 ‘gewapend’ de NOS-studio binnendrong, zien we waartoe het zich bezighouden met en geloven in complottheorieën kan leiden.
Het gevaar wordt groter wanneer mensen denken aan de mogelijkheid van een wijdvertakte supersamenzwering met een hiërarchie van complotten, waarbij van alles (Atlantis, aardstralen en graancirkels, etc.) aan elkaar wordt gekoppeld. Zo’n ‘samenzwering kan als zo machtig worden gezien dat men er weinig of niets meer tegen kan ondernemen, en dat het lang niet zeker is of de krachten van het kwaad overwonnen kunnen worden’ (6). Nanninga schrijft: ‘Je hebt dan een millennaristisch geloof nodig om nog te mogen hopen op een omwenteling naar betere tijden.’ ‘Dit geldt in het bijzonder voor complotten waarin de hoogste controle wordt toegedicht aan buitenaardse of bovennatuurlijke wezens’ (6). Zo is sinds 1985 veel ufo-literatuur opgekomen, volgens welke menselijke samenzweerders in dienst zouden staan van aliens of in het geheim een deal met hen zouden hebben gesloten, of dat deze samenzweerders zelf de vliegende schotels zelf hadden gemaakt (6).
9. Waarop te letten bij het beoordelen van complottheorieën?
‘Een complottheorie is veelal te herkennen aan het feit dat de zogenaamde bewijsvoering voor het bestaan van de betreffende theorie grotendeels en vaak geheel uit vragen bestaat. Deze vragen zijn vaak nogal suggestief, en kunnen voortkomen uit een gebrek aan kennis of zelfs denkfouten. De gangbare (al of niet wetenschappelijke) verklaring voor de waarneming wordt door aanhangers van de complottheorie in twijfel getrokken zonder dat verifieerbare feiten worden aangedragen om de complottheorie te onderbouwen’ (9).
En als er zogenaamde ‘feiten’ en interpretaties door de aanhangers van complottheorieën naar voren worden gebracht, dan zijn die niet altijd geloofwaardig, ook al zien de auteurs van complottheorieën zichzelf als experts in de materie. Het is dan ook aan te raden om een en ander kritisch door te nemen en ook andere bronnen te raadplegen. Immers ‘complottheorieën worden vaak tegengesproken door feiten die wetenschappelijk zijn aangetoond of eenvoudig kunnen worden nagetrokken na raadpleging bij officiële archieven’ (9), ook al willen complotaanhangers dat vaak niet erkennen. Bij het kritisch beoordelen van complottheorieën moet men echter bedenken en beseffen, dat niet alles te controleren is, want ‘dan kan je aan de gang blijven’. Op een gegeven moment moet men ergens een grens trekken.
‘Behalve de inhoud van de overtuiging is vooral de manier waarop iemand zich tot die overtuiging verhoudt van belang. Is iemand nog in staat om zijn of haar opvattingen te relativeren, om er afstand van te nemen, om open te staan voor andere verklaringen? Hoe flexibel is iemands denken? Leidt nieuwe informatie nog tot heroverweging van inzichten, of wordt alles, zoals we hierboven bespraken, bij voorbaat geduid in het kader van de veronderstelde intrige?’ (4) Als men dit soort houdingen bij verdedigers van complottheorieën ziet, weet je al genoeg en kan je de complottheorie als onzin van de hand wijzen.
10. Hoe staan christenen tegenover complottheorieën?
Als christenen zullen (zouden) we niet zo gauw met (geloof in) complottheorieën te maken (moeten) krijgen omdat we geestelijk veelal meer beschermd (zouden moeten) leven dan niet-christenen (ook al zal ook in christelijke kring wel eens bepaalde complottheorieën bedacht zijn). Echter, helaas bleek in bijv. de coronacrisis van 2020 en 2021 dat juist vele christenen gingen geloven in allerlei complottheorieën, mede door het niet goed en niet geestelijk verstaan van bepaalde delen van het boek Openbaring. Men ging soms zo ver om te denken dat het toegediend krijgen van het anti-coronavaccin desastreus zou zijn voor het geloof in Jezus.
Wanneer we met complottheorieën in aanraking komen, moeten we het beoordelen zoals hierboven is aangegeven. Bovendien hebben we het voordeel, dat diverse complottheorieën waarin vreemde en geheimzinnige zaken als aliens, ufo’s, etc. een rol spelen, eenvoudig aan de hand van de Bijbel direct af te wijzen zijn. En als het in een bepaald concreet geval niet duidelijk is hoe een en ander in elkaar zit, dan kunnen we het in gebed bij de Heer brengen en het bij Hem laten, en het probleem loslaten. Want complottheorieën zijn het niet waard om er veel aandacht aan te besteden.
Zoals eerder werd opgemerkt, geloven veel complotdenkers dat samenzweerders ernaar streven om de heerschappij over de wereld te verkrijgen. In zekere zin hebben ze gelijk, maar weten zij niet dat de grootste samenzweerder, leugenaar en manipulator, de satan zelf is. Het verschijnsel van de complottheorie laat zien, dat de duivel, de vader der leugen, bezig is om ook met dit verschijnsel mensen in de greep te krijgen en angst, verwarring, verwarring en twijfel te zaaien, waardoor een essentieel element in een gezonde samenleving, namelijk onderling vertrouwen, wordt aangetast. Daarom is het van het grootste belang, dat mensen door het evangelie, de blijde boodschap, de waarheid over en van God leren kennen, God leren vertrouwen en verlost te worden van waandenkbeelden, en zo een bijdrage te kunnen leveren aan een gezonde(re) samenleving.
Wij mogen ons als christenen bevoorrecht weten, omdat wij ons mogen laten leiden door de Heilige Geest, de Geest der waarheid, die ons onderscheiding van geesten geeft en ons in de waarheid leidt. Daarom moeten wij een gedegen kennis hebben van Gods Woord en het door de Geest verstaan. Als we weten wat Gods visie op de wereld en de mensheid is, dan kunnen wij gemakkelijker de opzet van de boze onderkennen. En we mogen erop vertrouwen dat God elke leugen en elke (ongefundeerde) complottheorie, hoe bizar of geraffineerd ook, zal ontmaskeren en ontkrachten. Gods waarheid is sterker dan de leugen van satan. We moeten uiteraard altijd nuchter en waakzaam zijn en blijven (1 Petr. 5: 8).
Literatuur
1. Benthem, Jan van, Als Assad valt, neemt Iran wraak op Israël, Nederlands Dagblad 23 mei 2015.
2. Caes, Chantal, Complot? Wie gelooft die onzin? Bron: http://www.welingelichtekringen.nl/samenleving/28225/complot-wie-gelooft-die-onzin.html
3. Deen, De verlokking van complottheorieën. Bron: http://denkeensechtna.blogspot.nl/2009/03/de-verlokking-van-complottheorien.html
4. Haan, Sanneke de, Complotdenken: gestoord of gezond kritisch? Bron: http://bijnaderinzien.org/2015/02/02/complotdenken-gestoord-of-gezond-kritisch
5. Hofmans, Tijs, Waarom geloven mensen in complottheorieën? Bron: http://www.scientias.nl/waarom-geloven-mensen-in-complottheorieen
6. Nanninga, Rob, Een kwestie van wantrouwen. Over complottheorieën en samenzweerders. Bron: http://www.skepsis.nl/complottheorie.html
7. Verheijden, Evita, Het Complot: de psychologie achter de complottheorie. Bron: http://svspectrum.nl/tis-februari-2012/11-het-complot-de-psychologie-achter-de-complottheorie.html
8. Vervo, Jordi, Complottheorieën. Bron: http://www.scholieren.com/profielwerkstuk/76899
9. Wikipedia, Complottheorie. Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Complottheorie
10. Wilts, Gerhardt, En weer krijgt Israël de schuld, Nederlands Dagblad, 15 januari 2015
Niets uit dit artikel mag worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de stichting en de auteur/vertaler worden overgenomen, gekopieerd of gebruikt worden. Uiteraard mag volgens de gangbare regels van bronvermelding er wel naar verwezen worden in andere publicaties. Neem bij twijfel eerst contact met ons op via het contactformulier.