Brochure Lijkbezorging
drs. W.J.A. Pijnacker Hordijk
update 25-11-2023
L IJ K B E Z O R G I N G
1. Inleiding
2. Overleden foetussen
3. Thanatopraxie
4. Koelen en balsemen
5. Mummificeren
6. Lichaamsdonoren
7. Begrafenis
7.1 Conserveren
7.2 Natuurbegraafplaatsen
7.3 Composteren of humusatie
7.4 Alternatieve kisten
8. Zeeuitvaart
9. Crematie
9.1 Historie van de crematie
9.2 Praktijk en techniek van het cremeren van mensen
9.3 Praktijk van het cremeren van huisdieren
9.4 Vermeende voordelen van crematie
9.5 Onvrijwillige crematie
10. Nieuwe technieken
10.1 Resomeren of biocremeren
10.2 Cryomeren
10.3 Invriezen (cryonisme)
10.4 Verteren door zwammen
11. Afwegingen
12. Lijkbezorging in het jodendom
13. Lijkbezorging in andere godsdiensten
14. Een christelijke visie op lijkbezorging
14.1 Begrafenissen in de Bijbel
14.2 Crematies in de Bijbel
14.3 Conclusies m.b.t. crematie
15. Eindconclusie
1. Inleiding
Dagelijks sterven er wereldwijd ongeveer 150.000 mensen. Toch vind ik dat niet doodgewoon. De dood kan eigenlijk als de ultieme spelbreker worden gezien, die we niet anders dan onder protest kunnen accepteren. ‘Memento mori’ betekent ‘gedenk te sterven’. Niet minder belangrijk dan dit, is te bedenken wat er na het overlijden met het lichaam moet gebeuren. Hoe dan ook het menselijk lichaam is na verloop van tijd totaal verdwenen. Waarom zouden we ons er dan druk over moeten maken? Alsof het inderdaad totaal onbelangrijk is, ontbreekt het onderwerp lijkbezorging in veel handboeken over protestants-christelijke ethiek geheel.1 Toch onderneem ik een poging de of een christelijke ethiek bij lijkbezorging uiteen te zetten. Je beroepen op traditie als argument is niet sterk.2 Vooral voor kerkelijke leiders lijkt mij bezinning hierop waardevol, omdat allerlei verzoeken omtrent het omgaan met overledenen aan hen gericht kunnen worden.
De bezorging van de doden kent een grote verscheidenheid. Ze zijn te rangschikken naar de vier elementen aarde, water, lucht en vuur. Zo vinden we deze wereldwijde tradities:
Men kan een dode ter aarde bestellen of hem bijzetten in een graf. We speken dan van een begrafenis.
Men kan een dode laten afdrijven op zee of op een rivier. Hij wordt dan aan het water toevertrouwd. Vaak gelooft men daarbij dat de stoffelijke overschotten tenslotte in een geheimzinnige verre streek hun bestemming bereiken. Men kan een dode een (hoge plaats) geven in de lucht. Zodoende wordt hij een prooi voor aaseters zoals hyena’s en gieren, of van zon, regen en wind. De overgebleven beenderen kunnen een plaats krijgen in het huis van de nabestaanden. Dit is wel een zeldzaam fenomeen.
Men kan een dode door vuur tot as laten worden. Deze vorm van lijkbezorging komt in alle delen van de wereld voor (vooral in het boeddhisme en hindoeïsme).3
De Nederlandse Wet op de Lijkbezorging4 is in de laatste eeuw nogal gewijzigd. In 1955 was crematie in Nederland nog illegaal. Meningen, ook onder christenen over het onderwerp lijkbezorging, zijn enorm gaan verschuiven.5 Minister K. Ollongren van Binnenlandse Zaken in Nederland heeft begrip voor de wens om tweelingen die tijdens de zwangerschap overlijden, of een moeder en kind die in het kraambed sterven, samen te begraven of cremeren. Toch wil ze vasthouden aan de regel dat gelijktijdig cremeren of twee mensen in één kist begraven niet mag, om te voorkomen dat misdaden worden verbloemd. Maar volgens het Nederlands Forensisch Instituut is de laatste tien jaar nooit forensisch onderzoek gedaan op de as van een overledene. De as zou al binnen een week na de crematie opgehaald moeten kunnen worden. Het kabinet moet volgens de Tweede Kamer de wet op de lijkbezorging aanpassen.5a
2. Overleden foetussen
Een specifiek thema betreft de tijdens de zwangerschap overleden foetussen. In deze Wet op de Lijkbezorging in Nederland artikel 2 1b wordt een doodgeborene omschreven als ‘de na een zwangerschapsduur van tenminste 24 weken levenloos ter wereld gekomen menselijke vrucht’, maar die termijn zal mogelijk in de toekomst worden verkort. Dankzij medische ontwikkelingen is soms al sprake van levensvatbaarheid buiten de baarmoeder vóór vierentwintig weken zwangerschap. Bij overlijden van een foetus voor de in de wet benoemde vierentwintig weken zwangerschap spreekt men doorgaans van een miskraam. Bij overlijden van een foetus na vierentwintig weken zwangerschap hanteert deze wet de term ‘doodgeborene’.6 In Nederland heeft men democratisch bepaald dat de eerste 24 weken er geen sprake is van een kind en dat dit dus straffeloos kan worden verwijderd, eufemistisch gezegd: 'de zwangerschap kan worden afgebroken', alsof die daarna weer hersteld kan worden. Vanaf 3 februari 2019 is het in Nederland mogelijk om een doodgeboren kindje te laten opnemen in de gemeentelijke basisregistratie. Een petitie hiertoe was ondertekend door 82.000 mensen. Zij vonden het onverteerbaar dat een levenloos geboren kind voor de wet 'wordt geacht nooit te hebben bestaan'. Het is inderdaad deel van de geschiedenis die niet verzwegen hoeft te worden. Alleen door registratie bij de burgerlijke stand wordt het bestaan van kinderen erkend. Er komt een mogelijkheid (op vrijwillig basis dus) van een geboorteakte.7
Ouders van levenloos geboren kinderen maken op grote schaal gebruik van de nieuwe mogelijkheid om hun kindje te laten registreren bij de burgerlijke stand.
Maar ook een geaborteerde foetus kan eveneens worden ingeschreven bij de burgerlijke stand in Nederland. Door deze inschrijving erkent de overheid dat er officieel toch sprake is geweest van een mens! De aborteerde foetus is dus met terugwerkende kracht weer mens geworden. Dat roept de vraag op of leven tot 24 weken (de periode dat een abortus mogelijk is) nu ook beschouwd moet worden als menselijk leven! 7a
Deze registratie is een officiële erkenning en helpt de rouw te verwerken. Het is een erkenning van het verdriet. Volgens de wet moet iemand worden begraven of gecremeerd na een zwangerschap van 24 weken of langer of als het kindje langer dan 24 uur geleefd heeft. Voor kinderen die eerder dan deze 24 weken geboren worden en korter leven dan 24 uur, zijn geen regels. Meestal regelen ziekenhuizen voor deze kinderen (!) crematies met zogenaamde ‘lotgenootjes’. Ouders kiezen echter vaker voor een individueel afscheid. De rooms-katholieke kerk hanteerde de regel dat als een kindje niet gedoopt was het letterlijk en figuurlijk ‘achter de heg’ moest worden gelegd, omdat het niet in gewijde grond mocht worden begraven.
Voorheen werden zeer vroeg geboren en overleden kinderen na de geboorte in een dekentje, kistje of bakje gelegd, maar sinds enkele jaren is de ‘watermethode’ of ‘wateropbaring’ in opkomst. De foetus wordt in een bakje met kraanwater gelegd, waardoor het kindje een natuurlijk (foetus)houding aanneemt en het lichaampje niet vervormt. 7b
In Almere is een begraafplaats geopend voor kindjes die vóór de 24e week van de zwangerschap zijn geboren, maar die plaats kan slechts vijf jaar worden ingenomen.8
Terwijl decennia geleden veel artsen dachten dat het beter was om niet te hechten aan een doodgeboren kindje, beseffen we nu dat het juist beter is om wel bewust afscheid te nemen.
3. Thanatopraxie
Thanatopraxie is het kunstmatig tijdelijk vertragen van het ontbindingsproces om een stoffelijk overschot tot aan de uitvaart in een goede staat te houden. Sinds 1 januari 2010 is het ‘licht balsemen’, thanatopraxie geheten, in Nederland wettelijk toegestaan, waar steeds meer gebruik van wordt gemaakt. (in 2010 een paar honderd, terwijl in 2013 meer dan 1200 behandelingen worden verwacht).9 Thanatopraxie is een moderne methode om een overleden lichaam tijdelijk te conserveren tot maximaal drie weken na overlijden en is te verdelen in twee onderdelen: de tijdelijke conservering als zodanig en het cosmetisch gedeelte (het ‘restaureren’ van een overledene en het opmaken, zodat bv blauwe nagels wegtrekken en niet zelden een gezicht weer wat kleur krijgt). Er kunnen vloeistoffen gebruikt worden met én zonder formaldehyde-oplossing. De vloeistof wordt via een opening in de hals- of liesslagader in het lichaam gebracht. Het bloed wordt dan via een ader afgevoerd en opgevangen. Dit is een specialistische behandeling die alleen door een gediplomeerde thanatopracteur mag worden uitgevoerd. De uiteindelijke kosten voor verzorging en koeling van een overledene op een thuislocatie zijn ongeveer gelijk aan een thanatopraxiebehandeling.10
4. Koelen en balsemen
Omdat thanatopraxie voor velen een lastig woord is, wordt in de volksmond dus gesproken over balsemen. In Nederland bestaan wettelijk toegestane mogelijkheden tot conservering van een overledene: koelen (tot 3 – 5 graden Celsius). Denk aan koelruimte, bedkoelsysteem en kistkoelsysteem. Door het koelen van een lichaam wordt de ontbinding vertraagd.
Door te balsemen blijft een overledene wat langer toonbaar dan met alleen koeling mogelijk is, en kan er daardoor meer tijd genomen worden om afscheid te nemen. Dit kan bevorderlijk zijn voor het rouwproces van de nabestaanden. Balsemen is een methode om een overleden lichaam voor langere tijd te conserveren, gemiddeld vanaf een paar dagen na overlijden, tot maximaal drie weken. Dit is een behandeling waarbij een conserverende vloeistof (met zeer lage concentratie formaldehyde in de oplossing) in het lichaam wordt gebracht, met als doel de natuurlijke ontbinding door inwendige bacteriën stop te zetten. Bij het balsemen wordt het natuurlijke uiterlijk van de overledene niet wezenlijk veranderd. Indien wenselijk wordt er gebruik gemaakt van restauratietechnieken en camouflage make-up. Door het gebruik van kleurstoffen in de vloeistof wordt de gelaatskleur van overledene minder witjes, iets meer roze. De formaldehyde oplossing heeft een eiwitverhardende werking op de lichaamscellen van de overledene.
5. Mummificeren
Mummificeren is een ouderwetse methode bekend van het oude Egypte, waarbij een overleden lichaam werd geprepareerd voor bewaring voor het eeuwige leven. De oude Egyptenaren waren hierin bedreven en gaven het lichaam van een overleden farao of edele een bad in natronloog, waarna de inwendige organen werden verwijderd en geplaatst in stenen of aardewerken potten. Deze werden gewoonlijk begraven tezamen met de mummie. Het lichaam werd gewikkeld in linnen verbanden of doeken, doordrenkt met cederolie en andere natuurlijke stoffen, kruiden en oliën. Daarna werd het lichaam in een sarcofaag geplaatst en bijgezet in een piramide of graftombe. Het doel was om het lichaam tot in de eeuwigheid te bewaren, en zoals men in het museum van Caïro kan zien is dat redelijk goed gelukt. Mummificeren kwam ook in andere oude culturen voor, zoals bij de Inca's.11 Mummificatie ontstaat op het moment dat een lichaam uitdroogt door natuurlijke of door kunstmatige middelen. Twee omstandigheden zijn vereist voor mummificatie: een droge omgeving en een relatief kleine lichaamsmassa. Spontane mummificatie treedt eerder op als het lichaam van de overledene (in het algemeen een dun persoon) weinig lichaamsvetmassa bevat. Vocht zorgt (samen met een hoge omgevingstemperatuur) voor een versnelling van het ontbindingsproces.
6. Lichaamsdonoren
Menselijke stoffelijke overschotten kunnen ter beschikking aan de wetenschap worden gegeven. Wie zijn lichaam nalaat aan onderwijs en wetenschap, doet iets anders dan een orgaandonatie.12 In het Erasmus MC wordt anatomie-onderwijs gegeven aan studenten geneeskunde. Daarnaast leren specialisten orthopedie, traumatologie of plastische chirurgie operaties uit te voeren. Gemiddeld blijft een lichaam twee jaar, daarna wordt het gecremeerd. Sinds 17 september 2016 is er een herdenkingsmonument op de Rotterdamse begraafplaats Hofwijk. Daar bleek namelijk een grote behoefte aan te bestaan. Dit monument is niet uit onderwijsbudget bekostigd, maar werd er 12.000 euro opgehaald door studenten, medewerkers van het ziekenhuis en nabestaanden. Balsemen gebeurt tegenwoordig met formaldehyde, maar ook met de vloeistof AnubiFIX.13
Plastinatie is de methode om dode organismen te conserveren waarbij een preparaat van aceton en vloeibaar siliconenrubber wordt gebruikt. Dit gebeurt niet alleen voor wetenschappelijke doeleinden, maar eveneens voor entertainment. De permanente tentoonstelling in Amsterdam van geplastineerde menselijke lichamen ‘Body Worlds’ is de enige anatomie-tentoonstelling ter wereld die gebaseerd is op een donorprogramma. De speciaal geprepareerde en opgezette dode lichamen met onherkenbare personen, zijn even fascinerend als luguber. Donoren zijn hierbij personen die bij testament vastleggen dat na hun overlijden hun lichaam in de tentoonstelling mag worden gebruikt voor educatieve doeleinden. Alle plastinaten van volledige lichamen en de meeste specimens zijn afkomstig van die donoren. Sommige specimens die iets heel ongewoons voorstellen, komen van oude anatomische verzamelingen of morfologische instituten. Momenteel beschikt het Institute for Plastination over een donorbestand van meer dan 13.000 personen wereldwijd, waaronder 60 Nederlanders.14
De exposities van Gunter von Hägens hebben als doel een breed publiek te informeren over het functioneren van het menselijk lichaam. Door middel van de plastinaten krijgt het publiek inzicht in de werking van organen, het ontstaan van ziektes en de uitwerking die bepaalde handelingen hebben op de gezondheid van de mens. Hiermee wil BODY WORLDS de interesse voor anatomie en psychologie wekken, de kennis vergroten en mensen aansporen gezonder te leven.14a
In Birmingham is de vergelijkbare expositie 'Real Bodies', tijdelijk te zien, maar die is in opspraak geraakt. Het vermoeden bestaat namelijk dat de lichamen daar afkomstig zijn van Chinese strafkampgevangenen, die eerst geëxecuteerd zijn, vervolgens van organen beroofd en tenslotte geprepareerd tentoongesteld worden.14b
Dan is er ook nog de rondtrekkende expositie 'Real Human Bodies'. Er hangt echter een vies luchtje aan door de onherleidbare herkomst van de lijken. De lijken zouden afkomstig zijn van het Amerikaanse bedrijf Corcoran Laboratories (nu 'American Plastification Compagny' geheten), maar directeur Daniel Corcoran ontkent in alle toonaarden iets met 'Real Human Bodies' te maken te hebben.14c Zouden deze lijken Chinezen zijn (geweest)? In China mogen dode lichamen ter beschikking van de wetenschap worden gesteld als de nabestaanden zich niet melden. Maar het punt is dat niet-geïdentificeerde lijken volgens de Chinese wet pas na een maand mogen worden vrijgegeven. Dan zijn ze echter ongeschikt voor plastinatie. Er zijn geruchten dat de lijken de resten van geëxecuteerde aanhangers van de Falun Gong-beweging zijn. Sommige lijken zijn best lang voor Chinezen...14d
In Nederland staan zo’n 16.000 mensen ingeschreven als lichaamsdonor. Ieder jaar eindigen ongeveer 650 lichamen niet direct in een graf of urn, maar op de snijtafel. Enkele decennia geleden kampte Nederland nog met een permanent tekort aan lichaamsdonoren, nu is er zelfs een aanmeldingsstop. De secularisatie is een belangrijke reden van de toegenomen bereidheid het lichaam te schenken aan de wetenschap. De kerkelijke betrokkenheid bij lichaamsdonoren blijkt veel lager te liggen dan in de hele samenleving. Voor veel donoren is een achterliggende motivatie na hun dood voort te willen leven.15
7. Begrafenis
De zeven lichamelijke werken van barmhartigheid zijn:
- De hongerigen spijzen
- De dorstigen laven
- De naakten kleden
- De vreemdelingen herbergen
- De zieken verzorgen
- De gevangenen bezoeken
De eerste zes van deze werken zijn gebaseerd op de woorden van Christus volgens Mattheüs 25:35-36: ‘Ik had honger en jullie gaven Mij te eten, Ik had dorst en jullie gaven Mij te drinken, Ik was vreemdeling en jullie namen Mij op. Ik was naakt en jullie kleedden Mij, Ik was ziek en jullie bezochten Mij, Ik zat gevangen en jullie kwamen naar Mij toe.’ Paus Innocentius III (1198-1216) voegde in het jaar 1207 een zevende werk toe: de doden begraven. Het is ontleend aan het (volgens de Protestanten) apocriefe Tobit 1:17, waarin naast twee bekende, ook door Christus genoemde werken van barmhartigheid, speciaal de zorg voor de overledenen wordt benadrukt: ‘Ik gaf brood aan de hongerigen en kleren aan de naakten; als ik het lijk van een volksgenoot buiten de muren van Nineve zag liggen, dan begroef ik het.’
Bij een begrafenis wordt de overledene dus letterlijk begraven en het is respectloos om een graf te schenden of te ruimen. Het lichaam is iets heiligs, presentie van een geschonken identiteit waarover je verwonderd mag zijn. In vroegere eeuwen werd bij voorkeur in het kerkgebouw begraven, maar dat was meer voor de elite. Ook wel werd er begraven in de hof (tuin) direct naast de kerk: het kerkhof. Doodgeboren baby’s die nog niet gedoopt waren, mochten eeuwenlang niet op het kerkhof begraven worden. Daarom werden ze in de avondschemering begraven, in stenen kookpotten, dicht bij het kerkhof, onder de heg. In de volksmond werden dit haagbegrafenissen genoemd.16
Doordat kerken en de begraafruimten eromheen overvol raakten en de hygiëne een belangrijke rol ging spelen, besloot men aan het einde van de achttiende eeuw de begraafplaatsen te verplaatsen naar ruimten buiten de stad. Napoleon (1804) en Koning Willem I (1829) probeerden een verbod op kerkbegrafenissen en het begraven binnen de stad in te voeren. Dit hield echter niet lang stand. Trouwens, door de sterke groei van de steden werden veel begraafplaatsen die eerst buiten de stad waren geplaatst, later toch weer omsloten door de stedelijke uitbreiding. Sinds 1869 kende Nederland de zogeheten Begrafeniswet, waarin de enige wettelijke toegestane lijkbezorging geregeld werd: het begraven en wel in een dodenakker of zaaiveld. Graven kunnen heel sober zijn met slechts enkele gegevens op de grafplank of grafsteen of juist met allerlei attributen zoals een foto van de overledene, een vrachtwagentje bij het graf van een vrachtwagenchauffeur, lampen, enz. Al die grafstenen, beton, hout, metaal zijn een belasting voor het milieu maar een eerbetoon aan de overledenen. Grafstenen worden tegenwoordig ook hergebruikt. Met een grote cirkelzaag kan even diep als de gegraveerde letters een laag van de natuursteen, vaak afkomstig helemaal uit China of India onder barre arbeidsomstandigheden, worden afgeslepen waarna een nieuwe tekst kan worden aangebracht. 16a
In 1998 is de grafrusttermijn van twintig naar minimaal tien jaar teruggebracht. Er zijn verschillen in deze termijnen, maar ook in de kosten per gemeente of zelfs per begraafplaats.17 Waarom wordt er een onderscheid gemaakt in ‘gewone graven’ en een erebegraafplaats, waar bv gesneuvelde militairen worden geëerd en waar wèl sprake is van eeuwige rust? Elk mens verdient toch respect?!
Het is een misvatting dat de overblijfselen na tien jaar alsnog verbrand worden; dat gebeurt alleen indien de nabestaanden toestemming geven. En dat schijnt steeds vaker voor te komen in Nederland, bij voorbeeld omdat men een geliefde dicht bij zich willen hebben Soms wil iemand na zijn overlijden met de as van een eerder begraven partner bijgezet worden in een urn. Dus begraven, na jaren opgraven cremeren en het begraven van een urn kan. Het hele proces van vergunning tot opgraven, de kist, het vervoer de crematie (zonder dienst) en urn zou tussen de 2000 en 2500 euro kosten.17a
Maar in principe worden na verloop van een bepaalde tijd de stoffelijke overblijfselen herbegraven op een afgesloten deel van de begraafplaats, de zogenaamde ‘knekelput’. Als iemand nooit herbegraven wil worden, moet men een graf met grafrechten voor onbepaalde tijd kopen. Het is raadzaam dit vast te leggen bij een notaris.
7.1 Conserveren
Zoals hierboven al behandeld wordt de ontbinding door het koelen van een lichaam vertraagd en door te balsemen blijft een overledene wat langer toonbaar dan met alleen koeling mogelijk is. Daardoor kan er meer tijd genomen worden om afscheid te nemen, wat bevorderlijk kan zijn voor het rouwproces van de nabestaanden. Balsemen is een methode om een overleden lichaam voor langere tijd te conserveren, gemiddeld vanaf een paar dagen na overlijden, tot maximaal drie weken. Dit is een behandeling waarbij een conserverende vloeistof (met zeer lage concentratie formaldehyde in de oplossing) in het lichaam wordt gebracht, met als doel de natuurlijke ontbinding door inwendige bacteriën stop te zetten. Bij het balsemen wordt het natuurlijke uiterlijk van de overledene niet wezenlijk veranderd. Indien wenselijk wordt er gebruik gemaakt van restauratietechnieken en camouflage make-up. Door het gebruik van kleurstoffen in de vloeistof wordt de gelaatskleur van overledene minder witjes, iets meer roze. De formaldehyde oplossing heeft een eiwitverhardende werking op de lichaamscellen van de overledene. De natuurlijke ontbinding van een lichaam zal na enige tijd echter gewoon verder gaan, tenzij er een zware fixatie heeft plaatsgevonden, want dan ontbindt het lichaam niet verder in de grond.
7.2 Natuurbegraafplaatsen
Vanuit Engeland is een nieuwe trend komen overwaaien: de natuurbegraafplaatsen. Ieder jaar komen er zeker twee tot drie bij. Als motief voor deze keuze wordt vaak de eeuwige grafrust genoemd, dat het graf dus niet hoeft te worden geruimd of onderhouden. Het betalen van grafrechten voor onderhoud is ook niet nodig. Overledenen worden in een natuurbegraafplaats vaak zonder grafmonument begraven, of met een graf‘steen’ die biologisch afbreekbaar is bijvoorbeeld van hout. Met GPS –coördinaten kan wel aangegeven worden waar iemand ligt. Slechts een half procent van de overledenen kiest hiervoor, maar de belangstelling van deze kleine groep is groot en wordt steeds populairder.18
Wageningse milieu-onderzoekers en ecologen hebben op grond van onderzoek echter ontdekt dat het delven van een graf van meer dan een meter diep zorgt voor grote schade aan het bodemleven. De sporen daarvan zullen eeuwenlang zichtbaar zijn, als de bodem zich al ooit herstelt.
7.3 Composteren of humusatie
In plaats van de ontbinding van een lichaam te vertragen, kan men er ook voor kiezen om het juist te versnellen. Het bedrijf Recompose heeft een proces ontwikkeld, waarbij een lichaam al in ongeveer vier weken kan worden omgezet in compost. Dieren worden al lang zo gerecycled. Vanaf 1 mei 2020 is composteren van het menselijk lichaam in de VS (staat Washington) wettelijk mogelijk. Het proces is als volgt: het lichaam wordt in een container gelegd met aarde, houtsnippers, alfalfa (kiemgroente) of luzerne (plant), stro, en gunstige microben. Deze bacteriën ontwikkelen warmte, waardoor het composteringsproces wordt versneld. Recompose wil de compost na afloop aan de nabestaanden schenken. Ook in België experimenteert men met compostering, maar daar heet het 'humusatie'. Daarbij worden de lichamen niet in een verwarmde container gelegd, maar op een begraafplaats. Het ontbindingsproces duurt daardoor ongeveer een jaar, maar heeft uiteindelijk hetzelfde resultaat.
7.4 Alternatieve kisten
Niet zo snel als bij composteren, maar toch sneller dan gewoonlijk, is de nieuwe vinding van de studenten industrieel ontwerpen aan TU Delft, met Bob Hendrikx als oprichter van Loop. Hij ontwierp de 'Living Cocoon', de 'levende' doodskist. Op 12 september 2020 is reeds de eerste persoon begraven in zijn 'Loop Cocoon' naar het Engelse loop of life, levenscyclus. Terwijl het verteringsproces in een gewone kist minstens tien jaar duurt, blijven gelakte en metalen onderdelen van een kist, evenals synthetische kleding, nog langer aanwezig. Maar deze ontworpen kist heeft in plaats van vaste handvatten drie houten stokken die, voordat de kist zakt, eruit gehaald kunnen worden voor hergebruik en - dit is het meest bijzonder: van mycelium is gemaakt, waardoor de kist binnen 30 tot 45 dagen opgenomen kan worden in de natuur. Mycelium groeit normaal onder de grond in de complexe wortelstructuur van bomen, planten en paddenstoelen. Het is een levend organisme dat giftige stoffen kan neutraliseren en voeding levert aan alles wat er boven de grond groeit. Je zou het de recycler van de natuur kunnen noemen. Mycelium werkt als een accelerator voor bacteriën en het kan afvalstoffen in het lichaam neutraliseren. De bodem van de kist is bekleed met een verende laag mos. De Living Cocoon laat mensen weer één worden met de natuur, zodat ze de bodem kunnen verrijken in plaats van vervuilen. Is het niet vreemd dat niet alles zomaar de oven in mag, maar dat er geen bezwaar is alles te begraven? De eigenlijke functie van een grafkist duurt nog geen week. De kosten voor deze milieuvriendelijke kist bedragen 1250 tot 1500 euro en rond de 2000 euro. Hendrikx zou zelf in zo'n kist begraven willen worden en hoopt uit te groeien tot een heel mooie douglasspar. Recylcing en reïncarnatie komen hier wel dicht bij elkaar.18a Het eeuwenlange geloof in en de hoop van christenen op de opstanding van het lichaam, verwoord in 1 Kor. 15 kan hier wel op de achtergrond verdwijnen.
Op de in 2019 opgerichte Nieuw Zeelandse 'Kiwi Coffin Club' komen veelal ouderen samen om hun eigen uitvaartkist te timmeren en te versieren met heel persoonlijke decoraties. De club is internationaal een trendsetter gebleken. De dood is voor iedereen onvermijdelijk, dus waarom zou je daar zo zwaar aan tillen? - zo redeneert men, als doodskisten worden 'opgeleukt'. De club vervult een belangrijke rol in het sociale leven van een aantal ouderen. Bovendien zijn de kosten veel lager (ongeveer 250 euro) dan bij de reguliere uitvaartbranche. Deze kisten kunnen zowel met inhoud begraven als verbrand worden. Naast minstens vier coffin clubs in Nieuw-Zeeland is het fenomeen inmiddels ook overgewaaid naar de Verenigde Staten, Australië en het Verenigd Koninkrijk.18b
Naarmate het christelijk geloof terrein verliest, lijkt het contact met de natuur terrein te winnen. Een mand gemaakt van wilgentenen, riet, of ander natuurlijk materiaal als doodskist hoort nu ook bij de ecologische mogelijkheden.
De Italiaanse ontwerpers Anna Citelli en Raoul Bretzel hopen een nieuwe trend te zetten. Zij willen mensen naast begraven of cremeren namelijk nog een andere optie bieden: een eivormige “seed”-kist gemaakt van 100% biologisch afbreekbaar zetmeelplastic, waarin de overledene in foetushouding in de grond wordt gepland waarna een boom naar keuze uit hun rottende lichaam groeit. Luguber dit Capsula Mundi-project? Misschien. Maar dat is begraven of cremeren eigenlijk net zo goed. Bovendien is het een stuk milieuvriendelijker om op deze manier 'de pijp uit te gaan'. “Voor een normale kist worden nu kostbare oude bomen gebruikt," vertelt het team op hun website. "Zo'n boom heeft er tien tot veertig jaar over gedaan om te groeien, terwijl de uiteindelijke kist maar drie dagen gebruikt wordt." Net zoals de planeet in ons leven voorziet, zo stellen ze, kan onze dood een manier vormen om iets terug te geven. Het moet ertoe leiden dat traditionele begraafplaatsen veranderen in een soort heilige bossen, die de herinnering aan de overledenen letterlijk in leven houden. “Door verschillende bomen naast elkaar te planten ontstaat een prachtig bos, waar kinderen over de natuur kunnen leren en volwassenen een wandeling kunnen maken, denkend aan hun geliefden.”19
Duurzamer dan een kist is een lijkwade, dat zijn doeken waarin een lichaam gewikkeld wordt na het overlijden. Daar is geen kist voor nodig en hoeft dus geen boom voor gekapt te worden. De lijkwade kan bij voorbeeld bij Mediamatic workshops voorzien worden van persoonlijke borduursels.
8. Zeeuitvaart
Een uitzonderlijke vorm van een begrafenis is het zeemansgraf of zeeuitvaart. Terwijl vroeger een zeemansgraf een noodmaatregel was, kan men (denk aan zeelieden en grootwater- liefhebbers) tegenwoordig hier bewust voor kiezen. Indien iemand op een schip overlijdt, geldt de wens van de overledene bepalend voor wat er met het lichaam gebeurt. In beginsel wordt een lijk aan land gebracht, maar indien dit niet direct of snel met behulp van een helikopter mogelijk is, kan het stoffelijk overschot gekoeld en bewaard worden en met een schip aan land wordt gebracht. Volgens de wet op de lijkbezorging mag een zeemansgraf alleen plaatsvinden op een Nederlands schip in internationale wateren. Pas na 36 uur na het overlijden mag een overledene een zeemansgraf krijgen, echter alleen als de gezondheidstoestand aan boord in gevaar zou worden gebracht, mag het lijk eerder overboord. Een zeemansgraf betekent dat op volle zee een overledene overboord wordt gezet, omdat het lijk dus niet aan boord kan worden gehouden tot men bij vaste wal komt. Aan de kist zijn strenge eisen gesteld: deze moet minstens 100 kilo wegen, ten minste 12 gaten van 20 mm aan elke zijde hebben en met twee stalen banden afgesloten worden om te voorkomen dat de kist door de klap van de tewaterlating al direct uiteenvalt. Verder moet de overledenen aan twee verschillende ledematen een plastic bandje hebben met naam, de datum van de begrafenis en het telefoonnummer van de uitvaartondernemer. Vaak herdenkt de gezagvoerder dan de overledene en spreekt een kort gebed uit en er wordt een Bijbelgedeelte gelezen. De bootsman neemt de vlag weg en roept ‘een... twee.. drie... in Gods naam’ (de traditionele afscheidsgroet), waarna de kist het water in glijdt.
In Nederland is het zeemansgraf niet toegestaan, maar het Verenigd Koninkrijk is het dichtstbijzijnde land met vier legale locaties die aangewezen zijn voor (dure!) zeebegrafenissen. Op deze plaatsen, waar niet gevist mag worden, is de zee meer dan 300 meter diep. In het Verenigd Koninkrijk komt een zeemansgraf ongeveer 25 tot 30 maal per jaar voor.20 Ook in Portugal (maar niet voor buitenlanders), in Zuid-Afrika, rond Kaap de Goede Hoop en in sommige Amerikaanse staten die grenzen aan de zee, zijn zeemansgraven wettelijk mogelijk.21 Een bezoekbare begraafplaats met een zichtbare herinneringssteen, wat kan helpen in een rouwproces, heeft een zeebegrafenis dus niet.
9. Crematie
Crematie is afgeleid van het Latijnse woord ‘cremare’ en heeft de betekenis van een lijk verbranden. Bij een crematie, ook wel verassing of lijkverbranding genoemd, wordt een stoffelijk overschot dus verbrand. Het is een moedwillige vernietiging van het lichaam, het gebeente incluis.
9.1 Historie van de crematie
In de late bronstijd (1.500-400 voor Chr.) was het cremeren de meest voorkomende uitvaartmethode. Door economische oorzaken (brandhout werd schaars dus duur) ging men over tot het begraven van overledenen. Karel de Grote heeft in 785 na Chr. een verbod uitgevaardigd tegen lijkverbranding. In deze Capitulare Paderbrunnense, verbood hij op straffe des doods een dode volgens de rite der heidenen te verbranden.22 Verbranden kwam binnen de gekerstende wereld voor, maar dan als strafmaatregel.23
Onder invloed van het christendom waren crematies tot de 19e eeuw binnen Nederland ‘not- done’. Crematie is in de 20e eeuw juist weer in opkomst. Het is maar de vraag of dit een moderne ontwikkeling is of juist een terugkeer tot het oude heidendom. De taalgeleerde en grondlegger van het sprookjesonderzoek J.L.K. Grimm werd ook de vader van de moderne crematie genoemd. Grimm wees erop dat, vóór dat het christendom de overhand kreeg in de noordelijke wereld, verbranden bij de Germanen de gewone vorm van lijkbezorging was. Merkwaardig is dat het eerste moderne crematorium in 1873 geopend is in het Campo Santo te Milaan, dus in het rooms katholieke Italië. De eerste succesvolle propaganda voor invoering van crematie ging uit van de vrijmetselaars in Italië.24 De Vrijmetselarij heeft een grote rol gespeeld bij de verbreiding van de hedendaagse crematiegedachte. De moderne crematie in het westen vindt haar oorsprong in het rationalisme. Vanuit deze richting wordt alles wat niet met het verstand beredeneerd kan worden, inclusief de christelijke opstandinggedachte, als verwerpelijk beschouwd.25 De eerste wettelijke regeling van de lijkverbranding kwam ook in Italië tot stand, en wel op 22 juni 1874. In 1878 volgde Duitsland met een crematorium in Gotha in het Thüringer Woud.
Rond 1874 werd in Den Haag de ‘Vereniging voor Lijkenverbranding’ of de ‘Vereniging voor Facultatieve Crematie’ opgericht, waarbij de eerste crematie (van de huisarts uit Schiedam de heer dr. C. J. Vaillant, hoofdbestuurslid van de Vereniging voor Facultatieve Lijkverbranding. Na honderd minuten was dit proces voltooid waarvoor 120 liter olie werd verbruikt) op 1 april 1914 plaatsvond in het crematorium Westerveld te Den Haag. Dit leidde prompt tot een rechtszaak, omdat crematie toen nog illegaal was. Omdat er niets was geregeld bleven sancties uit. In 1919 kwam daar de Vereniging voor Crematie (AVVL) bij. Samen propageerden zij het gebruik van het eerste, in 1914 geopende Nederlandse crematorium te Velzen. De eerste Nederlander die zich liet verassen was de prozaschrijver Eduard Douwes Dekker oftewel Multatuli. Hij werd al veel eerder, namelijk in 1887 gecremeerd en wel in Duitsland. Pas sinds 1955 is crematie in Nederland gelegaliseerd en in België sinds 1932. Pas in 1963 hief het Tweede Vaticaans Concilie het crematieverbond op, dat in 1886 was ingesteld. Toen in 1964 de rooms katholieke kerk vaststelde dat ‘cremeren in zichzelf goed noch slecht is’, steeg het crematiecijfer met sprongen.26 Crematie zou wel ingaan tegen de christelijke traditie, maar niet tegen de christelijke leer. De generale synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland van 1961 stelde zich op het standpunt dat voor gereformeerden begraven dé wijze van dodenbezorging zou zijn, maar het klonk allemaal wat aarzelend.27 Bij een wettelijke bepaling van 26 september 1968 zijn voor ons land alle beperkingen ten aanzien van crematie ingetrokken en werden begraven en cremeren wettelijk gelijkgesteld. Daardoor werd de naam ‘Begrafeniswet’ veranderd in ‘Wet op de lijkbezorging’.
Discussiepunten omtrent crematie waren hygiëne, evt. sporen na een misdaad, economische aspecten en de hoeveelheid ruimte die een lijk of as innamen. De belangrijkste argumenten waren en bleven echter de ethische en godsdienstige overwegingen.28 Opvallend is dat in Nederland vooral atheïsten het eerst voor crematie hebben gepleit. Eveneens moet ons opvallen dat ongelovigen, atheïsten en a-religieuzen zich als eersten lieten cremeren. Wat later volgden de Vrijzinnig Protestanten. Met de keuze voor crematie wil(de) men verkondigen: er is geen eeuwigheid, geen God, geen gericht, en geen opstanding uit de dood, dus geen hoop. Maar dat alles zal de moderne mens niet interesseren en zich hiervan juist distantiëren. Cremeren geschiedt thans niet meer uit een soort antichristelijke houding. Bij crematie is iets te bespeuren van verzakelijking en camouflage van de dood, waarbij het proces van vertering naar eigen believen wordt ingekort. Het lijdt geen twijfel dat de toepassing van crematie in Europa is tegengegaan en later geheel is uitgebannen door de christelijke leer van de lichamelijke opstanding uit de doden. Zowel de protestantse voorman Abraham Kuyper in 1874 als de Rooms Katholieke voorman paus Leo XIII in 1886 keurden crematie fel af, maar zij schijnen steeds minder medestanders te hebben. Tegenwoordig is het cremeren van een overledene zo maatschappelijk geaccepteerd dat circa 57 % van de bevolking voor een crematie kiest na overlijden.29 In Engeland wordt momenteel zelfs 75 procent van de overledenen gecremeerd. In 2012 is het aantal crematoria in Nederland uitgegroeid tot 71 en in 2019 tot 115. Jaarlijks worden er in Nederland ruim 150.000 mensen gecremeerd, 67 procent van het totaal aantal overledenen.29a Met de verwachte groei van het aantal crematies (vooral door de toename van het aantal sterfgevallen) staan er tientallen nieuwe crematoria in de planning.30 De (omstreden) bestuursvoorzitter J.M.H.J. (Henry) Keizer van de Facultatieve Groep (sinds 1874) stelt dat de grote omslag van begraven naar cremeren in de jaren zestig en zeventig kwam. Dat had alles te maken met de ontkerkelijking. Tradities verschoven en mensen gingen en gaan op zoek naar nieuwe gewoonten. Een Friese uitvaartondernemer constateert een nieuwe trend: ‘voetbal is religie en het stadion is de kerk’. Conform de vragen van de consumenten speelt de uitvaartbranche hierop handig in. Rouwkaarten kunnen met het logo van bijvoorbeeld voetbalclub Cambuur verstuurd worden, de plechtigheid kan in het stadion gehouden worden en de spelersbus is beschikbaar om de overleden fan naar zijn laatste rustplaats te begeleiden. Er wordt zelfs overwogen om de as van de overledenen op het hoofdveld uit te strooien.31
Feyenoord blijft niet achter: Op de Zuiderbegraafplaats in Rotterdam-Zuid wordt een heus Feyenoordvlak ingericht. De zoden uit de Kuip worden naar de Zuiderbegraafplaats gebracht. Ook komt er een strooiveld in de vorm van de Kuip. Een uitvaart in de Kuip, een kist in Feyenoord-kleuren, de spelersbus als volgwagen voor de nabestaanden en begraven worden onder het heilige gras van de Kuip, het is mogelijk. Directielid Mark Koevermans zegt “Voor veel supporters is de club, naast familie en vrienden, zo ongeveer het belangrijkste dat er is.”32 Voetbal neemt zo steeds meer de vormen van een religie aan. Maar nu weer terug naar ons onderwerp: crematie.
9.2 Praktijk en techniek van het cremeren van mensen
Hoewel in de vernieuwde Wet op de Lijkbezorging die op 1 juli 1991 van kracht is geworden begraven en cremeren zonder kist wel toestaat, weigeren veel crematoria uit piëteitsoverwegingen toch ongekiste lijken, mede omdat ze het hun werknemers niet aan willen doen. Deze wettelijke regel is vooral toegeschreven op etnische minderheden die om religieuze redenen of tradities geen kist gebruiken, zoals moslims die in een geknielde houding met het gezicht naar het oosten willen worden begraven en hindoes die gehuld in een linnen doek worden verbrand.33
Doorgaans wordt een crematieoven met aardgas gestookt. In India wordt bij de lijkverbranding hout als brandstof gebruikt. In beide gevallen komt er naast andere milieuvervuilende stoffen het kwalijke CO2 vrij. Crematorium 't Lief in Beesd is echter het eerste dat energieneutraal is. Door voor deze elektrische oven zonnestroom te gebruiken in plaats van aardgas is er bijna geen CO2 uitstoot meer. Door intensiever van een crematorium gebruik te maken kan efficiënter van de hitte gebruik worden gemaakt. Gemiddeld moet dan dit crematorium zes à zeven crematies per dag uitvoeren. Daarom richt men zich daar ook op 'stille crematies', dat zijn crematies zonder nabestaanden. Efficiëntie is hier het sleutelwoord.33a In tegenstelling tot de vereiste letterlijke hitte komt dit zakelijk nogal koud over...
Pacemakers kunnen in de oven van een crematorium ontploffen, geven daardoor geluidsoverlast en beschadigen de oven. Zij moesten worden verwijderd vanwege een gevaarlijke radioactieve kern. Tegenwoordig zit in de pacemaker een batterij die bij het chemisch afval thuishoort. Personeel van crematoria lopen geregeld risico doordat mobiele telefoons en flessen drank in de ovens ontploffen. Ze worden op het laatste moment in de kist gelegd. Batterijen en flessen ontploffen in de hitte van zeker 850 graden Celsius.
De as
Bij crematies wordt het stoffelijk overschot tot ongeveer 750 graden C. verhit, vervolgens wordt de brandstoftoevoer afgesloten en als er geen vuur meer is wordt het stoffelijk overschot in de oven gebracht en tot as verteerd. Dat proces duurt zo’n 70 minuten. Er blijven ook botresten over, die bijvoorbeeld in Japan heel belangrijk zijn. De ruim drie kilo as gaat in een asbus en de asbus in een aardewerk, houten of porseleinen urn, die ook van biologisch afbreekbaar materiaal kan zijn vervaardigd. Nadat de crematie heeft plaatsgevonden moet de as volgens de wet tenminste een maand in het crematorium worden bewaard. In eventuele verdachte situaties zou justitie de as kunnen onderzoeken op sporen van gif. Er vallen echter nauwelijks tot geen gifsporen te bespeuren in menselijks as die tot zo'n duizend graden is verhit geweest.
Deze wachttijd van een maand biedt de nabestaanden de tijd om zich te bezinnen over de asbestemming.34 Nabestaanden mogen dan weten of de overledene begraven of gecremeerd wil worden, maar hebben ze ook nagedacht wat er met de as moet gebeuren? Had de overledene zijn wil in deze gedetailleerd vastgelegd? Er zijn legio mogelijkheden. Is de familie het wel eens over de keuze? Verstrooien op bosgrond of in het water, de as vermengen met inkt om een tattoo te zetten, verwerken in een halsketting en armband, of in holle sokkel van een scupltuur van brons of zilvertin? De as zou ook verdeeld kunnen worden over de verschillende opties. Niet alles mag, plaatselijk zijn de regels ook verschillend: niet in een druk park, vanaf een viaduct, bij terrassen en kinderspeeltuinen.34a
In urnengraven kunnen maximaal zes asbussen worden begraven, waarna ze afgedekt worden met een natuurstenen plaat. Hier is de scheidingswand tussen cremeren en begraven heel dun. De natuurbegraafplaatsen Bleric en Sint Odiliënberg herintroduceren een millennia-lange oude traditie van het begraven van as in vergankelijke urnen. Zoals in voorchristelijke tijden worden de urnen van ongebakken klei gemaakt, waarbij nabestaanden aan de overledene ook een kleine gift kunnen meegeven. Deze zandurn wordt in een heuvelgraf geplaatst te midden van andere zandurnen en versmelt met de omringende aarde. Volgens de beheerder is hiervoor veel belangstelling.35 Meestal wordt de urn met as tijdelijk (drie jaar) geplaatst in een urnengalerij (columbarium, dit is een van nissen voorziene wand). Soms is er een columbarium in een kerk aangelegd. Maar na een crematie kan ook worden gekozen voor het verstrooien van de as. Gevoelsmatig geeft dit een vorm van vrijheid. As hoort niet in een urn, of te worden bijgezet in een columbarium, vinden veel mensen; men geeft de voorkeur aan verspreiding te voet, per schip of vliegtuig in een natuurlijke andere omgeving zoals over de zee, in een bos, op de bergen, in de blauwe lucht.
Een voormalige rooms-Katholiek kerk in Arnhem biedt sinds kort plaats aan 4600 urnen en gedenkplaquettes, een ‘memorarium’ genaamd, wat een samentrekking is van ‘in memoriam’ en ‘columbarium’. Kosten: 2365 euro voor tien jaar. Het is dan niet de bedoeling dat urnen tientallen jaren blijven staan. Het memorarium is meer een tussenstation voordat nabestaanden overgaan tot verstrooien of begraven van de as.36
Weer een andere en nieuwe manier van asverstrooiing is het vullen van een van biologisch afbreekbare ballon met maximaal 1,6 kg as per ballon en helium. Zo’n 8 tot 15 minuten kunnen de aanwezigen de ballon onder de juiste weersomstandigheden volgen. Als de ballon stijgt, neemt de druk buiten de ballon af ten opzichte van de druk in de ballon waardoor de ballon gaat uitzetten tot een diameter van 450 cm. Op een hoogte van 20 tot 25 kilometer wordt de druk op de wand van de ballon zo groot dat hij knapt in kleine fragmenten en de as verspreidt zich dan over de vier windstreken.37
Volgens voorzitter F. Polders van de Nederlandse Unie van Ondernemers in het Uitvaartverzorgingsbedrijf (NUVU) krijgen steeds meer nabestaanden spijt na een crematie, omdat ze geen plek meer hebben om de overledene te bezoeken, wat hoort bij het proces van de rouwverwerking. ”Hebben ze een goedkope uitvaart gekocht, wordt de rekening toch hoger doordat die van de psychiater erbij komt. Dat gebeurt echt”.38
Maar of de oplossing hiervan in de volgende andere technische mogelijkheden moet worden gezocht is zeer de vraag: De as (met de chemische formule ‘C’ (koolstof)) kan samengeperst worden tot een diamant (eveneens ‘C’). Voor € 2500 kan men in Chicago een diamantje van een kwart karaat laten vervaardigen.39
Verder kan de as verwerkt worden in een as-tatoeage, maar de risico’s voor de gezondheid zijn zodanig dat minister Schippers van Volksgezondheid het gebruik ontraadt. Het is namelijk aannemelijk dat de as bij het mengen met de inkt door de tatoeëerder al niet meer steriel is en bovendien kan de as schadelijke stoffen (kankerverwekkend, zoals Paks) bevatten.40 De urn of het juweel met de as kan worden omhelsd, gestreeld en geknuffeld en er kan geruststelling of wijze raad aan ontleend worden.41 Je kunt je afvragen of de dode op deze manier niet alleen geëerd, maar zelfs vereerd wordt, en dat hier sprake is van een ongezonde binding. Er is zelfs een Frans bedrijf dat de typische geur die een persoon droeg toen hij/zij nog leefde van gedragen kleding of beddengoed wil vastleggen, chemisch wil namaken en verkopen aan nabestaanden. Kosten: zo’n $ 600.42 Eren van de overledenen is prima, maar vereren gaat te ver. Ook hier ligt afgoderij om de hoek.
Een nieuwe vinding in de verwerking van de as van overledenen is een betonnen gedenktableau. Met de gedenktableaus wil Cinovum43 nabestaanden een tastbare troost bieden. In het beton kan een persoonlijk portret van de dierbare worden aangebracht. Ook kunnen geliefden samen worden vereeuwigd in één kunstwerk. In een gedenktableau is het eveneens mogelijk om de as van meerdere overledenen te gebruiken, waardoor generaties weer samen worden gebracht. Een bestaand tableau kan vermengd worden met nieuwe as, door het vakkundig te vermalen en te hergebruiken. Ook kan de as verdeeld worden over meerdere tableaus, waardoor iedereen uit de familie of andere dierbaren een eigen herinneringstableau hebben. Het is een uitkomst voor mensen die liever geen breekbare urn op de schoorsteenmantel willen hebben.'
Een vuurwerkshow van acht minuten op overheidsgrond met ongeveer 30 vuurpijlen voorzien van een theelepel as van een gecremeerde man in Groot-Brittannië is afgelast. Ondanks dat dit de grootste wens van de overleden man was, klaagden omwonenden en is het dus verboden.44 Nog wel...? Het is wel toegestaan om de as per satelliet de ruimte in te sturen. Door de hoogte waarop men de as uitzet volgt veelal vrij snel de verbranding in de atmosfeer. Hierbij moet we niet alleen aan de letterlijke hoogte, maar ook aan de financiële hoogte denken, want hier hangt wel een fors prijskaartje aan.
9.3 Praktijk van het cremeren van huisdieren
Huisdieren krijgen tegenwoordig steeds vaker een afscheid met bijna menselijke trekken. Naast mensen worden huisdieren ook vaker gecremeerd. Er was meer dan een jaar onderzoek nodig om as te verwerken in het beton. Daarbij gedraagt dierlijke as zich anders dan menselijke as wanneer het in contact komt met beton.45
In 2018 blijken er maar liefst 44 dierencrematoria en 30 officiële dierenbegraafplaatsen in Nederland te zijn. Kosten noch moeiten worden door sommige dierenliefhebbers gespaard om de laatste eer aan hun geliefde huisdier te brengen. Een pootafdruk van klei in een hartvormig doosje ter herinnering is mogelijk. Urnen in allerlei soorten, maten en kleuren zijn eveneens geen probleem. Een fotolijst met daaronder een ruimte om de as te stoppen behoort ook tot het assortiment. Als de klant maar betaalt. Hoe schrijnend is het als er klanten zijn die meer verdriet hebben om het verlies van een huisdier dan om dat van een mens.46
9.4 Vermeende voordelen van crematie
Door nieuwe vormen van rouwen zijn mensen volgens Keizer minder angstig geworden voor het cremeren.47 Een ander argument dat pleit vóór crematie zijn de relatief hoge grafkosten. Als voordelen van crematie worden genoemd: het zou hygiënisch, economisch voordelig, ruimtebesparend en esthetisch zijn. Laten we deze argumenten eens nalopen en kritisch bekijken:
Hygiënisch
Hoewel in de Bijbel veel wetten in feite hygiënische maatregelen waren, en ondanks dat in dat hete Midden-Oostenklimaat stoffelijke overschotten snel tot ontbinding overgaan, is overduidelijk dat begraven en niet cremeren de praktijk was en is. Met uitzondering voor leden van het koninklijk huis die in de Nieuwe Kerk te Delft worden bijgezet, wordt er in Nederland niemand meer in een kerk begraven en is daarvan uit dus geen gevaar te verwachten. Dan gaan we van het kerkgebouw naar het kerkhof. Begraafplaatsen zouden het milieu en het grondwater kunnen aantasten en zo ziekten verspreiden. Eventuele giftige stoffen zouden in het stuk lager gelegen grondwater kunnen spoelen. Begraafplaatsen moeten in Nederland aan veel eisen voldoen die ook met milieuhygiëne te maken hebben. Het is onbekend of een enkel kerkhof in Nederland voor de volksgezondheid enig bezwaar oplevert, wat niet van crematoria gezegd kan worden.
Economisch
Begraven en cremeren qua kosten met elkaar vergelijken is moeilijk omdat er nogal wat variaties van bestaan. Het komt dan neer op appels met peren vergelijken. Uit liefde en piëteit jegens de overledene en helemaal uit je geloofsovertuiging, zouden de kosten toch niet de doorslag mogen geven. De begrafenis van de Here Jezus of nauwkeuriger Zijn bijzetting, kostte ook wat. Josef van Arimatea kocht een stuk linnen om Jezus in te wikkelen, Maria van Magdala, Maria de moeder van Jakobus en Salome kochten geurige olie om hem te balsemen. Het uitgehouwen graf zal ook duur geweest zijn, maar dat kon een vermogend man als Josef van Arimatea betalen en stond dit graag af aan Jezus.48 In de buurt van Hebron kocht Abraham voor vierhonderd sjekel zilver een graf met grot en akker met bijbehorende bomen om zijn vrouw Sara te kunnen begraven.49 Daar werd Abraham zelf later ook begraven. Dit bleek later een familiegraf te zijn geworden, want ook voor zijn zoon Izaäk en zijn vrouw Rebekka, Lea en haar man Jakob werd dit van de Hethieten gekochte graf hun laatste rustplaats.50 Er wordt helaas grof misbruik gemaakt van het verdriet en de verwarring na het overlijden van een geliefde. Slinkse zakenmannen maken misbruik van labiele en goedgelovige nabestaanden. In de Verenigde Staten wordt het laatste afscheid niet zelden aangegrepen om nog eenmaal te laten zien dat geld geen probleem is en uitvaartondernemers spelen daar op sluwe wijze op in. De journaliste Jessica Mitford deed een onderzoek naar de praktijk van de Amerikaanse uitvaartwereld. Het resulteerde in het boek The American Way of Death.51 Dit boek sloeg in als een bom, in korte tijd werd het een bestseller en werd Mitford een veel gevraagde gast in talkshows. De schok was groot bij publiek en uitvaartwereld met name de Service Corporation International (SCI)), die die er in het boek beiden slecht van afkwamen. Aan crematies wordt over het algemeen minder geld uitgegeven dan aan begrafenissen, zelden schaft men hiervoor een buitensporig dure kist aan. Maar de SCI is inventief. In een speciaal sales program heeft de directie de Britse salesmen geïnstrueerd elke familie van een gecremeerde aan te schrijven en deze over te halen de as niet te laten verstrooien, maar op een (betaald) plaatsje in het crematorium bij te zetten. De verkooptechnieken die men daarbij toepast zijn Amerikaans te noemen. Eén crematorium zendt families een brochure waarin de overledene spreekt vanuit de 'great beyond', met een sentimenteel en manipulatief gedicht.52
De in opspraak geraakte en opgestapte VVD-voorzitter Henry Keizer (1960-2019) was volgens zijn eigen website vicevoorzitter van de Landelijke Vereniging van Crematoria, voorzitter van de Landelijke Organisatie van Begraafplaatsen, voorzitter van de Werkgeversvereniging van Nederlandse Crematoria, secretary general van International Cremation Federation en honory vice president van The Institute of Cemetry & Cremation Management. ‘Bij de Facultatieve Groep noemen ze het vervoeren en verzorgen van lijken ‘Post mortem assistance’, onderdeel van de ‘funeraire logistiek’. Ze zijn sterk in thanatopraxie – een balsemmethode die verboden was, maar dankzij Keizers politieke contacten, schrijft FTM, ook in Nederland mogelijk is gemaakt. De toekomst is biocremeren met water en loogzout, ‘onze development- en researchafdeling in Leeds is daar al heel ver mee’, zegt Keizer in het boek Vaarwel van Annet de Jong. Een prima nieuw verdienmodel. ... De Dood wordt hier vermarkt.’53 Geld stinkt inderdaad. Aan deze business vermengd politiek met hangt een vies lijkluchtje....
De commercie overrulet helaas vaak de emotie. De kosten van de gemiddelde uitvaart in de jaren negentig betroffen circa 4.000 gulden en nu zo’n 8.000 euro, terwijl dezelfde service wordt geleverd. Door veel zelf te doen (zelf een kist maken, thuis opbaren, zelf een ruimte regelen voor het afscheid ipv een aula, zelf een bloemenkrans samen te stellen, geen volgauto’s kiezen, enz.) kunnen veel kosten bespaard worden.54
Ruimtelijk
'Nederland is vol’. Ook ten aanzien van begraafplaatsen is deze stelling zeer betrekkelijk. Het gaat er maar om waar de gemeenten hun prioriteit aan geven. Bovendien worden graven na verloop van tijd geruimd, zodat er weer plaatsen vrijkomen. In het Jodendom is ruimen echter absoluut verboden. Eventueel ruimtegebrek werd door Joden opgelost door de graven met grond op te hogen, zodat boven de graven verder begraven kon worden. Zo ontstonden grafheuvels met etages. Recentelijk heeft de Californiër Donald Schruggs een creatieve oplossing bedacht voor het ruimtegebrek op begraafplaatsen. Zijn ‘uitvaartcontainer’ heeft de vorm van een schroef, die loodrecht de grond ingedraaid kan worden.55
Esthetisch
De kist ligt relatief diep in de grond waar geen wormen zijn. Ontbinden is een bacteriologisch proces dat binnen in je lichaam begint. Vanwege de kadaver-eters is het in een open graf kijken geen plezier, maar in de oven kijken ook niet. Vuur moeten we evenmin romantiseren. Het prijs geven van een geliefde aan de vlammen zou men evengoed een onesthetische gedachte kunnen noemen.
Solidariteit
Emeritus predikant (PKN) Pieter Klaas Pilon liet zich cremeren. ‘De crematie zal in besloten kring plaats vinden. Niet begraven, om op zijn manier solidair te zijn met die miljoenen Joden die in de Tweede wereldoorlog verbrand zijn.’56 Dit argument wordt zelden gehoord.
9.5 Onvrijwillige crematie
Ontelbaren zijn -uiteraard tegen hun wil- door vuur omgekomen en daarna verbrand. Hierbij herdenken we de Joden in de Holocaust (of beter genoemd: de Shoah), die vergast en als industrieel afval verbrand werden, maar ook aan martelaren die hun einde ‘beleefden’ op een brandstapel, slachtoffers van een kernoorlog waren, enz. Bij natuurrampen zoals het uitbreken van epidemieën met een groot besmettingsgevaar en aardbevingen, kan door de massale overschrijding van de begrafeniscapaciteit besloten worden tot massale lijkverbranding. Martelaren die verminkt uit een arena werden weggedragen werden door hun geloofsgenoten eervol begraven en niet als afval verbrand. De vroege kerk kende reeds het Phoenix-thema en nam daarmee, in dienst van de eigen verkondiging, een Egyptische symboliek van de vogel die uit de as herrijst, over. De op zichzelf neutrale vorm van crematie kan evenzeer met christelijke symbolen worden gevuld, zoals allerlei heidense en bijgelovige tradities met de begrafenis verbonden kunnen zijn.57
10. Nieuwe technieken
Allerlei gebruiken bestaan er ten aanzien van de lijkbezorging: het preserveren, conserveren van het lichaam door een uitrookmethode, balsemen, overgeven aan roofvogels (zoals bij de oudere Scyten en in Centraal China, bij de Zarathoestra’s en de arme Siamezen) en het in een rivier werpen. Terwijl de discussie over het sanctioneren van crematie al lang een gepasseerd station lijkt, dienen zich nieuwe varianten van lijkbezorging aan. Volgens de huidige Nederlandse Wet op de lijkbezorging zijn er drie keuzemogelijkheden wanneer iemand is overleden: begraven, cremeren of het lichaam doneren aan de wetenschap.
10.1 Resomeren of biocremeren
Naast begraven en cremeren zijn er nog andere moderne mogelijkheden tot lijkbezorging: resomeren (oplossen) en cryomeren (vriesdrogen).58
Resomeren is verwateren of hydrolise. Alkalische hydrolise is een methode om de weke delen van het lichaam op te lossen in een basische vloeistof (natronloog) en water. Het vlees lost hierin op, waardoor er maar 3 % van het oorspronkelijke gewicht overblijft in de vorm van calciumfosfaatpoeder en vloeistof. Dit laatste is steriel en kan in het riool geloosd worden.58a
Volgens RTL-nieuws is een Kamermeerderheid voor een uitbreiding van de Wet op de Lijkbezorging, zodat resomeren ook een legale optie wordt na overlijden. Directeur Sabrina Franken van Uitvaartorganisatie Yarden schat in dat nu 20 procent van de mensen voor resomeren zou kiezen als die mogelijkheid wordt aangeboden.59
Het Nederlandse kabinet wil dat medio 2021 deze 'duurzame' uitvaarttechniek wordt toegestaan. Bij resomeren of hydrolyse wordt het lichaam zonder kist anderhalf uur in een ‘resomator’ gelegd, die het lichaam weegt en een daarop afgestemde hoeveelheid water en de chemische stof kaliumhydroxide (KOH) of natriumhydroxide of natronloog (NaOH) toevoegt. Door middel van stoom wordt een temperatuur van 180 graden bereikt en het lichaam continue besproeid met de vloeistof. Een alkalische vloeistof wordt drie uur lang onder druk en hoge temperatuur rondgepompt. Hierdoor verbreken de chemische verbindingen in het lichaam. Het is het natuurlijke proces wat een lichaam doormaakt als het begraven is, maar gaat nu veel sneller in plaats van decennia enkele uren. Resomeren is een methode, waarbij een overledene in een bad van ongebluste kalk (calciumoxide CaO) wordt geplaatst. Daardoor lost het lichaam op tot de bouwstenen waaruit het is opgemaakt, namelijk water met aminozuren (kleine peptides), suikers, zouten, en as dat puur calciumfosfaat (Ca3(PO4)2) is. Alleen de poreuze botten blijven over, worden dan zo broos dat ze gemakkelijk verpulveren tot een ‘biopoeder’ of die vermalen worden tot een fijn wit poeder, zachter dan as en bijna twee keer zoveel. Het proces duurt wat langer dan cremeren, kost minder energie is minder milieubelastend en komt vermoedelijk iets goedkoper uit, hoewel bij Anderson-McQueen 145 dollar meer kost dan cremeren.60 Alkaline oplossing (alkaline hydrolysis) ook wel ‘groene crematie’, ‘bio crematie’ of ‘water-crematie’, is even duur als gewone crematie. De ‘as’/ poeder kan aan de nabestaanden teruggegeven worden net zoals bij crematies. De restanten worden gekoeld. Protheses, tandvullingen en pacemakers kunnen worden verwijderd en gerecycled.61 Slechts 3 % van het lichaam blijft over. Wat overblijft is vier kilo vast materiaal. De rest, de vrijgekomen thee-kleurige vloeistof die menselijk DNA bevat, wordt met het afvalwater het riool in gespoeld. Deze methode wordt reeds gebruikt op overledenen in een aantal plaatsen in Amerika.62 In zeven staten in de VS is resomeren toegestaan, maar in Europa (nog?) nergens.63 Om deze moderne praktijk te legaliseren zal eerst de wet op de lijkbezorging moeten worden aangepast. Deze methode is ideaal om snel karkassen van besmette dieren op te ruimen bv na een BSE uitbraak. Alsof het om de ‘beste definitieve verdwijntruc’ van lijken gaat, zou men ook nog stoffelijke overschotten in een vat met zoutzuur (HCl) kunnen dompelen. Maar wat zeggen deze nieuwe technieken over het mensbeeld? De materialistische en economische argumenten worden afgewogen, terwijl ethische en religieuze motieven er niet of minder toe te lijken doen. Is het wel zo’n aantrekkelijk idee dat de herinnering aan iemand letterlijk oplost? Is het wel ethisch verantwoord om water met menselijke resten op het riool te lozen? Hoe respectvol is het om een lichaam op te lossen met gootsteenontstopper, het water vervolgens te lozen in het riool, de botten tot as te slaan die je in een urn meekrijgt? De rooms katholieke kerk was afkeurend.64 Een afwijzende houding tegen het oplossen van lichamen in water werd vooral teruggevonden bij protestantse christenen en moslims. Mensen horen toch ook niet gekookt te worden.65
10.2 Cryomeren
Bij cryomatie of lyofilisatie ofwel vriesdrogen met stikstof gebruikt de cryomator veel energie, twee keer zoveel als bij cremeren. Het lichaam moet gekleed of verpakt zijn in kleding of een hoes gemaakt van maiszetmeel en leer. Het stoffelijk overschot wordt eerst in tien dagen gekoeld tot min 180 graden Celsius. Hierna is het lichaam door en door bevroren. Daarna wordt het lichaam ingevoerd in de cryomator, waarin het wordt ondergedompeld in vloeibare stikstof van min 196 graden Celsius. Hiervoor zijn twee kisten nodig: de buitenkist is standaard en kan hergebruikt worden. De binnenkist gaat de cryomator in en wordt gewogen om de hoeveelheid stikstof te bepalen. Het lichaam wordt door het cryogene invriezen broos. Door druk valt het lichaam vervolgens uiteen in kleinere delen. Daarna worden eventuele metalen en plastics gescheiden van het organische afval. Een trillend maalsysteem maakt het organisch materiaal vervolgens nog kleiner. Deze resten worden behandeld in een vacuümkamer waarna het water er aan onttrokken wordt. Het gedroogde materiaal wordt behandeld met gasvormig waterstofperoxide om de hoeveelheid ziektekiemen te reduceren. Er resteert tenslotte een beige, steriele, reukloze soort sneeuwvlokken, mix van stukjes kleiner dan vijf millimeter met een derde van het lichaamsgewicht, zeg 25 tot 30 kilo. Dit wordt in een kistje gedaan. Deze resten kunnen vervolgens begraven worden, waarna het binnen 6-12 maanden vergaan is tot compost. In Zweden werden voor het eerst overledenen met deze methode getest. De methode is nog niet voor menselijke lichamen gebruikt, wel voor varkenskadavers.66
10.3 Invriezen (cryonisme)
Invriezen kan ook gebeuren zonder dat het lichaam wordt opgelost. Er zijn namelijk mensen die willen dat hun lichaam wordt ingevroren wanneer ze zijn overleden. Deze cryonisten hopen dat de (medische) wetenschap zich in de toekomst zover ontwikkelt dat ze in staat is om deze ingevroren lichamen weer tot leven te brengen. In Nederland staat de Wet op de Lijkbezorging het niet toe dat overledenen voor lange tijd worden bewaard, tenzij dit voor wetenschappelijk onderzoek wordt gedaan, maar in Amerika zijn twee bedrijven die mensen invriezen. Deze bedrijven worden ook wel providers genoemd, waar ook buitenlanders kunnen worden ingevroren. Cryonisten zijn zich ervan bewust dat ze eigenlijk meewerken aan een experiment, want op dit moment is het nog onmogelijk om mensen die zijn overleden weer tot leven te brengen. Er zijn geen garanties dat dit in de toekomst wel kan.
10.4 Verteren door zwammen
De Zuid-Koreaanse kunstenares Jae Rhim Lee ontwikkelde een pak gemaakt van onder meer paddenstoelen en schimmels. Zo'n pak is sinds 2016 te koop en kost 1.500 dollar. Het pak is gemaakt van biologisch afbreekbar katoen, wordt standaard geleverd met afneembare delen voor hoofd- en handen en is verkrijgbaar in de kleuren zwart en gebroken wit. Het ziet eruit als een wetsuit en is bezaaid met onzichtbare paddenstoelensporen. In het pak zitten ook capsules met biologische stoffen die helpen het lichaam af te breken. Tussen de capsules en het pak zit bovendien een voedzame gelei, een 'tweede huid', bedoeld om het composteren van het lichaam te versnellen. Die schimmels en zwammen gedijen bij vocht en zuurstof. Daarom zouden overledenen in dit pak niet dieper dan een meter begraven moeten worden, anders kunnen de zwammen door zuurstofgebrek niet groeien.66a
Dit alles zou de uitstoot van schadelijke stoffen moeten reduceren en is dus een ecologisch verantwoorde wijze van begraven. Vanuit christelijk optiek lijkt me voor deze nieuwe vorm van begraven geen bezwaar.
11. Afwegingen
Een modern criterium is verder de milieubelasting. Begraven, cremeren en resomeren belasten het milieu ongeveer in gelijke mate. Diverse milieufactoren kun je echter verschillend wegen en blijft het moeilijk om appels met peren te vergelijken.67 Het niet recyclen van protheses en niet te vergeten de rouwstoet zelf zijn milieuvervuilend. Hergebruik van de kist, de grafsteen (moet van ver hierheen getransporteerd worden) en de synthetische kleding tellen mee in de beoordeling of deze vorm belastend is voor het milieu. De vraag is of dit in een eerder onderzoek van het gerenommeerde ingenieursbureau Haskoning in Nijmegen bij de vergelijking wel is meegenomen. Dit onderzoek wees uit dat het verstrooien van crematie-as overbemesting van mineralen, ophoping van giftige zware metalen zoals bijvoorbeeld koper en zink oplevert.68 Zulke verstrooiingen geven een hogere concentratie van deze stoffen dan op een begraafplaats. Ds. W.G. Overbosch in Amsterdam constateerde zelfs dat rondom crematoria op den duur bomen gaan sterven.69
In weerwil van deze feiten is een nieuwe mogelijkheid om zogenaamde asbomen te planten. De as die na een crematie overblijft wordt vermengd met aarde en aan de wortels van de boom toegevoegd. Er is een keuze uit verschillende bomen met verschillende symbolische betekenissen: de Spaanse aak staat voor wilskracht, levenskracht en bescherming tegen onheil bijvoorbeeld. Dit alles doet denken aan een soort reïncarnatie.
De totale uitstoot van een begrafenis is 95 kilo CO2, die van een crematie (gebruikmakend van een traditionele, gasgestookte oven) ruim twee keer zoveel: 208 kilo CO2 (vergelijkbaar met een enkeltje Schiphol-Madrid). Electrische crematieovens zorgen voor veel lagere milieubelasting, wel afhankelijk van al dan niet groene stroom.69a
Een juridisch argument vóór begraven en tegen cremeren is dat een gerechtelijk onderzoek door een gewone patholoog-anatoom of forensisch patholoog-anatoom na lijkbezorging door crematie onmogelijk is geworden.
Doorslaggevend voor de christen zijn niet bepaalde traditionele, zakelijke, ethische, hygiënische, planologische, ecologische, kortom materialistische motieven, noch zelfs een nationale wet, noch wat de meerderheid vindt en doet. Wat voor christenen wel de eigenlijke doorslag zou moeten geven is vooral het theologische motief voor de lijkbezorging.
12. Lijkbezorging in het jodendom
De Britse opperrabbijn Lord Immanuel Jacobovits sprak de wijze woorden 'Aan de manier waarop een gemeenschap omgaat met haar doden, is te zien hoeveel waarde men hecht aan het leven.' De lijkbezorging in het jodendom is het voorbeeld voor het christendom.
Voor de orthodoxe Jood is de dood een slaap en is er verwachting voor de toekomst. De lichamelijke opstanding hoort bij de kern van het Joodse geloof. Joodse begraafplaatsen worden ‘Woningen der Levenden’ genoemd, waar de doden kunnen rekenen op eeuwige rust. Deze graven mogen dus nooit geruimd worden. Behalve hun naaste bloedverwanten mogen priesters (cohanin, meervoud van cohen) geen doden aanraken, om zich daarmee niet te verontreinigen. Tijdens een Joodse begrafenis houden zij dan ook afstand tot de overledene. Nazireeërs mochten zelfs onder geen beding bij een dode komen.70 Indien een Jood ergens in de diaspora wordt begraven, wordt in de kist wat aarde uit het Beloofde Land Israël bijgesloten (onder het hoofd of over het lichaam uitgestrooid), om zo uit te drukken dat het eigenlijk ideaal is om in het land van de voorvaderen begraven te worden. Wil die verwachting van de opstanding gestalte krijgen dan moet er in elk geval enige substantie van het lichaam, al is het maar een heel klein beetje, overblijven.
Rabbijn de Vries licht verder toe: “Een lijk is geen aas, geen kadaver, maar een hulsel waarin een mens was gemanifesteerd. Een menselijke ziel was aanwezig. Het was een woning Gods, een evenbeeld van God. Onze eerbied voor het stoffelijk overschot is niet geringer dan voor een mens in leven. De kist is ongeschaafd wit hout, het doodsgewaad is wit linnen, zonder sieraden, de eenvoudige rouwdienst dient sober te zijn. De baar wordt gedragen, ja zelfs op de schouder uit eerbetoon. ‘Zo keert het stof terug op de aarde gelijk het was: de geest gaat weer naar de Godheid, Die hem heeft geschonken’ (Pred.12:7). Sollen met een lijk, een lijk niet verzorgen, het onverschillig laten liggen, het oneerbiedig aanraken of naderen, is voor het Joodse gevoel ondenkbaar. Een lijk schenden, ook in de kleinste kleinigheid, is niet minder dan afschuwelijk. Sectie op een lijk mag alleen als een nog levende terstond gered zou kunnen worden of het recht de sectie nodig maakt. De grond waarin de dode zijn bed is gespreid, behoort het voor altijd toe. Graven openen anders dan voor justitiële noodzakelijkheid, is ondenkbaar. Alleen indien iemand eerst in een noodgraf is begraven, mag het lijk later opgegraven worden om verenigd worden in het ‘graf der vaderen’ of om het lijk te begraven in Israëlische aarde”.
Terwijl we in Babylonië, sedert de vierde eeuw voor Christus in Griekenland en in het antieke Romeinse Rijk wel lijkverbranding tegenkomen, vinden we dit nooit terug in Israël. Crematie was niet alleen verboden, het was ook een misdaad, zelfs al ging het om een ter dood veroordeelde. Over crematie vervolgt rabbijn de Vries: “De Thora noch de Talmoed bevat een bepaling dat het begraven gebiedend voorschrijft. Voor iedere afgestorvene geldt dat de teraardebestelling stilzwijgend als wet is aangenomen. Desalniettemin verwerpt, ja verfoeit het jodendom de verbranding van een lijk. Zij die het Jodendom van Torah en historie naar de geest der vaderen willen doen voortleven, zullen op generlei wijze enige tegemoetkoming tegenover de lijkverbranding aan den dag kunnen of mogen leggen”.71 Ook deze rabbijn is omgebracht door de Nazi’s in 1944 te Bergen-Belsen, en heeft dus zelf geen Joodse begrafenis mogen ondergaan, ja heeft zelfs geen graf gevonden en zijn as is verwaaid... De beruchte Duitse crematoria probeerden de Joden hun uitzien naar en verwachting van de eeuwige toekomst te ontnemen. In tegenstelling tot een graf, zijn na het verstrooien van de as de gede-fragmenteerde Joden letterlijk onvindbaar. Die Auflösung der Jüdenfrage... Dit is hierboven al aangeroerd in 9.5 Onvrijwillige crematie.
Antisemitisme is helaas niet uitgeroeid. Orthodoxe Joden ontfermen zich na een bomaanslag over elke menselijke rest, om die zo eervol mogelijk te begraven. Met een brandspuit menselijke overblijfselen -als ware het afval- in het riool wegwerken, is voor hen ondenkbaar en schokkend. Hoewel de Joodse godsdienstwet crematie van doden ten zeerste verbiedt, hebben sommige niet-orthodoxe Joden zich toch laten cremeren om de slachtoffers van Auschwitz nog enigermate nabij te zijn. Beroemde seculiere of liberale Joden als Lex Goudsmit, Isaac Israëls en Aletta Jacobs hebben, ondanks de Joodse aversie tegen crematie, zich toch laten cremeren en wel in het oudste Nederlandse crematorium te Velzen. Crematie is de vijand van het Jodendom. “Is crematie niet het duidelijkste bewijs van geen eerbied hebben voor het leven, het leven dat God ons schonk”?72 Maar wat te doen als een Joodse erflater bij testament heeft bepaald dat hij gecremeerd wenst te worden terwijl zijn erfgenamen of nabestaanden op Joods-godsdienstige gronden bezwaar hebben tegen de uitvoering van die laatste wil? Volgens Nederlands recht brengt de in een testament of codicil neergelegde laatste wil tot crematie van het stoffelijk overschot voor de erfgenamen of nabestaanden niet de juridische verplichting met zich om die wens ook uit te voeren, tenzij notarieel vastgelegd. Het staat hun vrij een dergelijke laatste wil om godsdienstige of andere redenen te negeren. Moeilijk wordt het als de nabestaanden hierover onderling verdeeld zijn. Hetzelfde geldt voor de laatste wil van een overledene om zijn stoffelijk overschot te bestemmen voor de medische wetenschap.73 De tijd schrijdt verder en secularisatie wint terrein. Sinds 2005 heeft ook Israël een crematorium, maar wel op een geheime locatie. Vermoedelijk door orthodoxe Joden, is deze ontdekt en in 2007 in brand gestoken. Enkele maanden later zou op een andere geheime locatie deze weer in bedrijf zijn gesteld.74 Volgens de eigenaar Alon Nativ van het crematorium voorziet zijn bedrijf in een groeiende behoefte. In Israël is de grond schaars en moeten mensen dus steeds meer geld betalen voor een plek op een begraafplaats van hun keuze. De leider van de seculiere Shinui-partij Yosef Lapid wijst erop dat de Nazi’s niet alleen Joden verbrandden, maar ook Joden begroeven. Daarom hoef je toch ook niet begrafenissen uit te bannen?75 Steeds meer Joden laten zich cremeren. Zelfs zij die lid zijn van een Joodse gemeente of zelfs van een chewre, een joodse begrafenisvereniging.
De Olijfberg, tegenover Jeruzalem is veranderd in een grote grafheuvel met naar schatting 150.000 graven. Op een creatieve manier is er in Jeruzalem een oplossing bedacht voor het ruimteprobleem voor de talloze graven. Onder de begraafplaats Har Hamenu(c)hot wordt een hypermoderne begraafplaats gerealiseerd voor 23.000 graven. Het complex bestaat uit tunnels (samen 1,5 kilometer lang en 15 meter breed) verbonden door een schacht. Naast liften zijn er ventilatiesystemen en is er verlichting aangebracht. Arik Glazer, de bedenker van dit plan, kreeg hiervoor toestemming van de opperrabbijnen.
13. Lijkbezorging in andere godsdiensten
Islam
De islam, grotendeels voortgekomen uit Jodendom en christendom, verwerpt crematie eveneens ten stelligste. Ook moslims geloven in de opstanding uit de dood en verwerpen daarom het moedwillig vernietigen van de stoffelijke overschotten. Het gezicht van de overleden persoon moet richting Mekka wijzen. Moslims mogen niet begraven worden tussen niet-moslims. Het graf moet eeuwig blijven bestaan, net als bij Joden. In het Drentse Zuidlaren zou met 1.400 graven de grootste islamitische begraafplaats van West-Europa moeten komen. In Arnhem hebben islamitische initiatiefnemers zeven hectare grond gekocht voor een islamitische natuurbegraafplaats. Veel moslims worden in het buitenland begraven. Velen zijn ervoor verzekerd dat hun lichaam binnen 24 uur in een islamitisch land kan zijn.76
Maar het coronavirus verhinderde deze traditie, zodat moslims toch noodgedwongen in Nederlandse bodem begraven moesten worden.
Hindoeïsme en boeddhisme
Al eeuwen zijn crematies bij hindoes gebruikelijk. De meeste hindoes worden gecremeerd omdat zij geloven dat het de snelste manier is om de terugkeer van het lichaam naar de bron te laten plaatsvinden. Zij laten zich in doeken wikkelen en maken geen gebruik van een kist. Voor de familie is het heel belangrijk om het lichaam van de overledenen te zien branden. Na de crematie moet de as bij voorkeur worden verstrooid boven stromend water. Vaak wordt de as van de overledene in de rivier de Ganges gestrooid. In India wordt de vuurgod Agni in het offervuur als het leven der wereld beschouwd; de brandstapel waarop het lichaam wordt gelegd, heeft voor de overledenen de betekenis van ‘de plaats van geboorte’.77 De bedoeling is om de overledene te helpen om via reïncarnatie tot de definitieve verlossing te komen. Als het oude lichaam verbrand is, blijft de overledene voortbestaan in iets als een etherisch lichaam bestaande uit geest (preta). Het komt voor dat een lichaam eerst wordt verbrand en daarna alsnog begraven. Vroeger werden zelfs vrouwen tezamen met hun overleden mannen levend verbrand omdat zulke vrouwen grote bovennatuurlijke krachten zouden hebben en eeuwige zegeningen zouden kunnen verspreiden.78 Boeddhisten en hindoes cremeren, omdat ze het lichaam als een gevangenis zien, waaruit de ziel bevrijd moet worden. Japan kent een traditie van crematie en in dit dichtbevolkte land worden bijna alle overledenen gecremeerd.79
14. Een christelijke visie op lijkbezorging
Ook bij dit ethische vraagstuk willen we de Bijbelse theologie als leidraad hanteren, en bepaalt dus niet de economie (wat is het voordeligst?), de ecologie (wat is het meest milieuvriendelijk?), de esthetica (wat is het schoonst?) en de ruimtelijke ordening (is er wel plaats?) het handelen van de christen.
De dood is binnen het evolutionistische geloof een natuurlijk gegeven dat we gewoon moeten accepteren. Die boodschap wordt zelfs gecommuniceerd in de populaire tekenfilm ‘The Lion King’. Iedereen zou nu eenmaal zitten in de ‘levenscirkel’ van opgaan, blinken en verzinken. De dood zou doodnormaal zijn, maar is nog steeds het loon op de zonde.80 ‘Tot stof weerkeren’ is geen zegen, maar een verschrikkelijk gevolg van de zonde. Wel zullen we moeten accepteren dat God de dood heeft ingesteld als straf. Het grimmige, vijandige karakter van de dood zullen we op geen enkele wijze mogen camoufleren. Anderzijds kunnen balsemen en met name mummificeren uitingen zijn van ongeloof bij mensen die overledenen niet tot stof willen laten terugkeren en dus de dood als effect van de zondeval eigenlijk niet willen accepteren.
Religieuze aspecten en hoop verdwijnen in onze geseculariseerde maatschappij steeds meer. Zodra de lijkkoets vervangen is door een limousine ligt het tempo van de plechtigheid hoger dan voorheen. Een crematie kan een steriel en clean gebeuren zijn, waar het, net als in een fabriek, gaat om snelheid, efficiëntie en zakelijkheid. Tegen de verwachting in was crematie in het atheïstische communistische en materialistische Rusland toch niet populair.81 De uitvaartbranche is niet gevrijwaard van commercialisering.82
Uitvaartorganisatie DELA is in opspraak geraakt door ongevraagd vingerafdrukken van overledenen voor commerciële doeleinden te nemen. Desgewenst kan later een sieraad met een vingerafdruk van een dierbare gekocht worden. Zo'n herinneringsproduct is bijvoorbeeld een gouden of zilveren hanger, bedelarmband of ring waarop de vingerafdruk van de overledene kan worden gezet. De kosten liggen tussen de 124 en 1320 euro. De digitale vingerafdruk is ook te bestellen. Een vingerafdruk valt echter onder de persoonsgegevens die je niet zonder toestemming mag verwerken. Juridisch klopt het dus niet en ethisch kun je er ook vraagtekens bij zetten. Korter tijd later bleek dat er gesjoemeld werd met vingerafdrukken van overledenen en soms worden vervalst. DELA ontkent de beschuldingen.83 Voordat de as verspreid wordt moet toch de waarheid hierover boven tafel komen.
Als ik het goed begrijp hoort daarentegen een christen de stoffelijke overschotten niet kunstmatig te conserveren (zoals de Egyptenaren deden), hoort hij de lijken evenmin mechanisch versneld te vernielen, maar vertrouwt hij de overledenen toe aan de schoot van de aarde en laat ze daar rusten tot de opstandingsdag.84 Begraven krijgt dus vooral betekenis als geloofsbelijdenis: het lichaam van de overledene wordt in rust en vrede weggelegd in verwachting van de opstanding. Geld is hierbij van ondergeschikt belang.
Bizar en luguber is de Zuid-Afrikaanse handel in niet-vitale organen, zoals hoornvliezen, gewrichten en beenmerg die tijdens het post-mortem onderzoek, dat wordt uitgevoerd om de doodsoorzaak vast te stellen, worden weggenomen. De nabestaanden wordt verteld dat het openmaken van het lichaam standaardprocedure is en blijft onkundig van wat er werkelijk is gebeurd. Het gaat hier om roof voor medische doeleinden en zou niet gaan voor de handel in muti (tovermiddelen). De winstmarges per uitvaart lopen op tot 1500 procent, corruptie is aan de orde van de dag en controle is er nauwelijks, kortom ideaal voor illegale orgaanhandel.84b
In Nederland geldt de volgende wet op grafschennis. Dit is opgenomen in artikel 149 Wetboek van Strafrecht. Het artikel luidt als volgt: “Hij die opzettelijk een graf schendt of enig op een begraafplaats opgericht gedenkteken opzettelijk en wederrechtelijk vernielt of beschadigt, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste een jaar of geldboete van de derde categorie.” Grafschennis is het opzettelijk openen, vernielen, beschadigen of bekladden van een graf. Het is een delict dat relatief weinig wordt gepleegd. Ter illustratie geven wij u het volgende voorbeeld. U kunt bijvoorbeeld denken aan een persoon die een graf opent om een gouden ketting van een overledene te stelen. De officier van justitie zal naast de diefstal, het stelen van de ketting, tevens grafschennis ten laste leggen. De rechter heeft ook een echtgenoot die het graf van zijn overleden partner open heeft gemaakt om haar nog even vast te kunnen houden, veroordeeld voor grafschennis. Ook al had de echtgenoot geen kwade intentie. Een ander voorbeeld van grafschennis is het plassen op een graf of het verwijderen van kunstbloemen van een graf.84c Het moge duidelijk zijn dat deze laffe en respectloze acties door vandalen strikt verwerpelijk zijn.
14.1 Begrafenissen in de Bijbel
Volgens Fil. 1: 2085 kan Christus worden grootgemaakt zowel in een levend als dood lichaam. Een gestorven lichaam of lijk is dus niet gelijk aan waardeloos afval. Is er verschil tussen stof en as? Je zou de vergelijking kunnen maken tussen een lichaam en zaad enerzijds en as als gemalen ‘zaad’ (dus als onvruchtbaar meel) anderzijds. Voordat zaad ontkiemt sterft het, zodat het leven kan voortbrengen (Joh. 12: 24). Maar zulke conclusies trekken uit een metafoor is niet sterk. Voor de rouwverwerking is een graf geschikter dan een urn.86 Die rouwverwerking kan al beginnen bij het zalven. Jezus werd uit liefde en eerbetoon twee keer gezalfd: vóór Zijn dood door Maria ter voorbereiding op Zijn begrafenis en na Zijn dood door vrouwen met specerijen zoals het bij de Joden gebruikelijk was.87 Men hoeft slechts een concordantie er op na te slaan om duidelijk overtuigd te raken van het feit dat begraven in Bijbelse tijden vanzelfsprekend, normaal en gebruikelijk was, niet alleen in Israël, maar eveneens bij omringende heidense volken.88 In Gen. 23: 19 (en 49: 31) vinden we de eerst beschreven begrafenis en wel van Sara door Abraham, die hiervoor veel moeite en geld over had. Al de aartsvaders en aartsmoeders werden begraven.89 Na zijn dood werd Jacob veertig dagen gebalsemd, vervoerd van Egypte naar het land Israël en daar, volgens zijn wens, bij zijn vaderen begraven te worden (Gen. 50: 1-14). Jozef werd gebalsemd en wilde dat zijn gebeente werd meegevoerd naar het land van zijn voorgeslacht (Gen. 50: 25, 26), wat inderdaad gebeurde.90 Het dode lichaam werd niet in een kist gelegd, maar vaak geplaatst op een baar.91 Slechts eenmaal lezen we in de Bijbel van een lijkkist: de gebalsemde Jozef werd daarin gelegd en moest zo naar zijn vaderland getransporteerd worden, want hij wilde niet als de redder van Egypte in een piramide begraven worden.92 Begraven werden onder meer Job93, de eerste hogepriester Aäron (Deut. 10: 6), Jozua (Joz. 24: 30), de tweede hogepriester Eleazar (Joz. 24: 33), de richters of rechters uit het gelijknamige Bijbelboek, koningen, enz. Onder grote belangstelling van geheel Israël werd de richter en profeet Samuel in zijn eigen huis te Rama begraven. (1 Sam. 25: 1)
Opvallend is dat Mozes zelfs door God persoonlijk werd begraven (Deut. 34: 6). Daarmee sanctioneerde de Here God deze gewoonte! Om het lichaam van Mozes (Gods eigendom!) werd zelfs gestreden tussen de duivel en de engel Michael (Judas 9). Als redenen voor deze strijd kunnen we denken aan het feit dat met Mozes’ lichaam afgoderij zou kunnen worden gepleegd, zoals met de koperen slang inderdaad wèl gebeurde (2 Kon. 18: 4). Maar meer waarschijnlijk lijkt me de strijd om zijn lichaam te verklaren om zijn opstanding te verhinderen of juist mogelijk te maken. Hoe dan ook, Mozes verscheen eeuwen na zijn dood met een verheerlijkt lichaam.94 Een rups, waarbij woorden horen als ‘vergankelijkheid’, ‘oneer’, ‘zwakheid’, ondergaat een onvoorstelbare gedaanteverwisseling en wordt een vlinder, getypeerd door ‘onvergankelijkheid’, ‘heerlijkheid’, kracht’, en ‘geestelijk lichaam’. (1 Kor. 15: 42-44).
Een ongehoorzame profeet werd door een leeuw gedood, maar daarna eervol begraven (1 Kon. 13: 29, 31). De lijken van Saul en zijn zonen werden verbrand, maar hun beenderen bleven gespaard, wat volgens David ‘een liefdedienst’95 van de bewoners van Jabes was.96 Hier is dus geen sprake van totale verbranding, maar is het de bedoeling om de lijken voor verdere schennis te behoeden. Sauls beenderen werden later eervol begraven.
Goddelozen (Pred. 8: 10), vreemdelingen in Israël (Mat. 27: 7) en zelfs ter dood gebrachte misdadigers (Deut. 21: 23) werden eveneens en desalniettemin begraven. Zondaars als Ananias en Saffira werden zeer zwaar getroffen door de doodstraf, maar kregen toch een begrafenis (Hand. 5: 6-10).
De onthoofde Johannes de Doper, de door ziekte gestorven Lazarus en de gestenigde Stefanus werden allen begraven.97 Er werd grote zorg besteed aan het uiteindelijk (kunnen) begraven van lijken. De conclusie is heel helder: de gewoonte was dus om mensen te begraven. Het begraven van dierbaren behoorde tot een van de zeven werken van barmhartigheid. Omgekeerd het niet begraven gold in de antieke wereld als een schande en als de zwaarste straf voor een misdadiger.
De graven van de voorouders geven jouw ‘wortels’ aan, en waren voor Nehemia een kostbare en emotionele binding (Neh. 2: 3, 5). Het niet worden bijgezet in een familiegraf of het niet ’tot je voorouders worden vergaderd’ werd als een schande aangevoeld.98 Volgens Jer. 7: 33, 8: 2, 9: 22, 15: 3, 16: 4, 19: 7, 25: 33, 34: 20 en Eze. 29: 5 was het vernederend en een straf als iemands lijk als mest op de akker werd uitgestrooid of door het gedierte werd opgegeten (zoals de goddeloze koningin Izebel).99 Lichamen door aaseters als hyena’s of gieren laten opvreten, nadat ze eerst in mootjes zijn gehakt, mag dan in delen van India, China en Tibet gepraktiseerd worden en fraaie namen dragen als ‘luchtbegrafenis’ of ‘hemeluitvaart’, vanuit joodse en christelijke optiek is dit schokkend omdat dit als zeer oneervol wordt beschouwd. Het kadaver van een onrein dier werd naar buiten de stad gesleept en aan de kant van de weg of in het veld aan de roofvogels overgelaten. Volgens Jer. 22: 19 zou koning Jojakim door zo’n zogenaamde roemloze ezelsbegrafenis om zijn zonden gestraft worden. In de finale strijd roept een engel tegen de vogels die hoog in de lucht vliegen: ‘Kom naar Gods grote maaltijd. Dan krijg je het vlees te eten van koningen, legeraanvoerders en machthebbers, het vlees van paarden en hun ruiters, van slaven en van vrije mensen, het vlees van jong en oud.’ Met ‘het beest’ en de valse profeet zal worden afgerekend. Alle vogels zullen zich vol vreten aan hun vlees.100 Dit lezen we eerder met grote huiver dan dat we verlangen dat dit ons oneervolle einde zal zijn als prooi of aas. Overwonnen vijanden als de Filistijnen, waaronder Goliath, werden niet begraven, maar overgeleverd aan de aasdieren (1 Sam. 17: 44, 46) en zo vernederd. Toppunt van straf was dat de leeuwen in hun afschrikwekkende executieplaats de leeuwenkuil zelfs de beenderen vermorzelden (Dan. 6: 25). Het niet begraven van een ter dood gebrachte verontreinigde het land (Deut. 21: 22). Een straf en schande was het voor de overledene als zijn lijk niet begraven werd.101 In oude tijden was verbranding een poging tot uitroeiing van de naam op aarde als het om een vonnis ging. In het Jodendom ben je pas echt dood als er niemand meer aan je denkt, als de herinnering aan jou volkomen weggevaagd is. Ook de moderne mens wil voortleven in de gedachten van zijn nageslacht. Grafstenen dienen juist om de herinnering levend te houden.102
Ons grote voorbeeld Jezus Christus werd ondanks grove mishandelingen na gebalsemd te zijn eervol begraven (eigenlijk: bijgezet) in een graf.103 In Joh. 19: 42 lezen we dat Jezus in een graf werd gelegd. In tegenstelling tot bijvoorbeeld koning David, is Jezus niet tot ontbinding overgegaan.104 Hoewel incompleet (immers Zijn ziel en geest ontbraken) blijkt het dode lichaam nog steeds de persoon te zijn. Het lichaam wordt niet het ‘stoffelijk verschot’, ‘omhulsel’, ‘verpakking’, of iets dergelijks genoemd. De profetie dat Zijn beenderen niet zouden worden gebroken is uitgekomen.105 Het was de gewoonte om een jaar na de bijzetting de beenderen eervol bij te zetten in een zogenaamd ossuarium (beenderurn) of in een speciaal daarvoor gereserveerde grafkelder. Hier is dus sprake van een herbegrafenis (ossilegium). Hij werd gebalsemd en begraven geheel naar de gewoonte van de Joden. (Joh. 19: 40) Uit Zijn opstandingslichaam valt de continuïteit tussen ‘natuurlijk’ en ‘geestelijk’ leven, en zelfs identiteit te constateren. Een christen wordt begraven omdat Christus ook begraven is (Joh. 19: 41, 42). Het geloof in de herrijzenis of opstanding is binnen het christendom fundamenteel. Jezus zei: ”Ik verzeker u: er komt een tijd, en het is nu al zover, dat de doden de stem van Gods Zoon zullen horen en dat wie hem horen, zullen leven”. ”Wees hierover niet verwonderd, er komt een moment waarop alle doden zijn stem zullen horen en uit hun graf zullen komen: wie het goede gedaan heeft staat op om te leven, wie het slechte gedaan heeft staat op om veroordeeld te worden”.106 Uitdrukkelijk en herhaaldelijk vinden we in Gods Woord107 de begrafenis van onze Heiland Jezus Christus terug. Hieruit spreekt de boodschap van vergankelijkheid, ontbinding en opstanding.
Het achtergebleven begraven lichaam, getuigt als zaad naar het uitzien naar de oogst: de opstanding uit de doden die bij de wederkomst van Christus in vervulling zal gaan. We vertrouwen dat de ledematen ‘niet alleen uit de aarde zullen worden hersteld en teruggebracht, maar ook uit de ontoegankelijke hoeken van andere elementen waarin de uiteengevallen lijken terecht zijn gekomen.’108 Elk menselijk lichaam is na zeven jaar compleet door andere moleculen vernieuwd. De verrijzenis is dus niet het verzamelen van de vroegere materie, maar het ontvangen van een nieuwe, volmaakte lichamelijkheid.109 Wat zit nog in een plant origineel uit het zaad waaruit het ontsproot? Laten we dit prachtige profetische symbool ‘zaad zaaien’ niet verwisselen door dat van Gods onvermijdelijke oordeel, waarvan de verbranding een beeld is. Eens zullen de graven (niet de urnen) worden geopend.110 Veraste mensen zijn voor God niet voor goed verdwenen. Immers: ‘Herleven zullen uw doden - ook mijn eens totaal verteerde lijk (Jes. 26: 19). Door Hem hierin te volgen leggen we ons getuigenis af. Ons lichaam is een heilige tempel die niet geschonden mag worden.111 Ons lichaam is niet van onszelf. We zijn met een prijs gekocht en moeten God verheerlijk in of met ons lichaam, zoals een tempel bedoeld is. Gestorven lichamen zijn geen afvalproducten die verbrand moeten worden (Ps. 80: 17). We zaaien in vergankelijkheid en maaien in onvergankelijkheid. Zoals zaaien en oogsten met elkaar verbonden zijn, zo zijn ook begraven worden en opstanding met elkaar verbonden. Er is hoop, de dood is en wordt overwonnen (1 Kor. 15: 35-49)! De opstanding uit de dood wordt beschreven als het komen van nieuw vlees op de oude bestaande beenderen (Ezech. 37: 1-14). Een voorproefje zien we al vóór Pasen toen vele lichamen van ontslapen heiligen opgewekt werden (Mat. 27: 52).
14.2 Crematies in de Bijbel
Wat is in feite de symboliek van vuur? Is dat zoiets als een knus, warmend vuur, of de reinigende een heiligende werking ervan of zelfs de vernietiging? (Slacht)afval werd buiten de legerplaats niet begraven maar verbrand. (Lev. 4: 11, 12, 8: 17, 9: 11, 16: 27) Maar het stoffelijk overschot van een mens is nooit te bezien als waardeloos afval dat je verbrandt. Veroordeelde mensen konden de doodstraf krijgen op een brandstapel. De vuurdood is niet hetzelfde als crematie, omdat bij vuurdood sprake is van levend verbranden als straf op een bepaald misdrijf.112 Iemand door het vuur laten gaan is evenmin crematie, maar een door God verfoeide, gruwelijk manier om mensenoffers (zelfs kinderen) te brengen aan Moloch of Baäl.113 Als straf voor heidense priesters zouden postuum hun beenderen verbrand worden (1 Kon. 13: 2). Deze profetie is inderdaad vervuld. Koning Josia groef de beenderen van heidense priesters op en verbrandde ze alsnog, als straf na de dood, zelfs honderden jaren later! [Dat zien we ook terug in de kerkgeschiedenis: de koning van de Himyarieten liet de botten van de twee jaar eerder overleden en begraven bisschop Paulus opgraven en met vuur verbranden114; David Jorisz. werd pas na zijn dood ontmaskerd en gebrandmerkt als ketter. Drie jaar na zijn dood in 1556 werd zijn lichaam opgegraven en samen met zijn boeken in het openbaar verbrand.]
Het juist niet verstoren van het gebeente van de profeet uit Betel werd gezien als eer en gunst (2 Kon. 23: 16-19). God toornt tegen degenen die mensenbeenderen hebben verbrand (Amos 2: 1-3). Amos 6 is een uitzonderlijk en onduidelijk tekstgedeelte. Hier is sprake van een noodsituatie waar een groot aantal overleden slachtoffers de lucht dreigen te verpesten. Om een epidemie te voorkomen lijkt massa-crematie uit nood legitiem. In de kerkgeschiedenis is geen sprake van lijkverbranding. De tegenstanders maakten wel door crematie korte metten met christenen. Zo werd de hervormer Wycliffe dertig jaar na zijn dood opgegraven en, als straf, verbrand. Nadat joden hun eigen massagraf moesten graven, werden ze op de rand hiervan gefusilleerd. ‘Speciale troepen groeven de lichamen op en verbranden ze. Voor de eerste keer in de geschiedenis werden joden niet alleen twee keer vermoord, maar ze mochten ook niet op een begraafplaats hun laatste rustplaats vinden.’115
Pas in de tijd van de vrijdenkerij is binnen het christendom meer en meer sympathie ontstaan voor lijkverbranding. De autonomie van de moderne mens lijkt ingrijpen bij het begin en einde van het leven te eisen: abortus provocatus, euthanasie. Ook crematie is een verschijnsel van de zelfbeschikking van de autonome mens.
14.3 Conclusies m.b.t. crematie
Slechts in uitzonderingssituaties vinden we crematies in de Bijbel:
Verbranding van een lichaam werd als uiterste strafvoltrekking slechts toegepast bij zeer ernstige vergrijpen van bepaalde misdadigers. Crematie kan slechts aanvaard worden in geval van overmacht (wanneer bijvoorbeeld begrafenis bij de wet verboden en crematie bij wet geboden wordt zoals in Japan). Voorts in geval van epidemieën en in geval van oorlog, dus in noodsituaties. Uitzonderingen mogen geen regel worden.
De verbranding vond pas plaats na uitdrukkelijk bevel van God of omdat God het zelf uitvoerde in Zijn oordeel. De verbranding mocht nooit eigenmachtig plaats vinden.
De verbranding gold als een vloek voor degene die de zonde had begaan.
15. Eindconclusie
Na ons sterven zullen onze lichamen snel of traag verteren, zodat er op den duur niets, zelfs geen botje, meer van over is. Overledenen kunnen tot stof worden, (in een graf) en ze kunnen tot stof gemaakt worden (in een oven). De lichamen -hoe gehavend ook- kunnen we respecteren, maar ook vernietigen door de lijken tot as te reduceren. “Crematie is een symptoom van onze geseculariseerde [westerse WJAPH] wereld.”116 Hoe dan ook, crematie of wat voor soort lijkbezorging dan ook, is voor de almachtige God geen enkele verhindering om een ‘geestelijk lichaam’ op te wekken (1 Kor. 15: 44). De op de brandstapels verbrande martelaren hebben dit tot hun vertroosting geweten. Een mens is meer dan een lichaam. Een ziel zonder lichaam is een spook en een lichaam zonder ziel een lijk. Waar een ziel en de geest vandaan komen, in een menselijk lichaam kunnen komen, en waar zij blijven nadat de dood een einde aan het aardse leven heeft gemaakt blijft een mysterie. ”Elk lichaam, hetzij het tot stof overgaat, of wordt opgelost in vocht, of opgaat in as, of in rook vervliegt, ontsnapt ons, doch blijft bewaard voor God, de hoeder der elementen.”117
Het begraven maakt de opstanding niet mogelijker evenmin als de crematie haar onmogelijker maakt. Voor God vluchten, het oordeel ontwijken door je na jouw dood te laten verdwijnen is onmogelijk. Van de inwoners van Sodom bleef slechts as over. Toch zegt Jezus van hen in Lucas 10: 12: ”Ik zeg jullie: het lot van Sodom zal op die dag [oordeelsdag] draaglijker zijn dan het lot van die stad”. Ook degenen die een zeemansgraf hebben gekregen, die dus ogenschijnlijk totaal door vertering verdwenen en onvindbaar zijn, zullen desondanks opstaan (Op. 20: 13). Gods macht is immers onbeperkt. Hij die de mens uit stof schiep118 kan de mens uit stof weer herscheppen.
Van lijkbezorging door crematie of begraven, of door wat voor moderne techniek ook, mag geen fundamentele geloofskwestie worden gemaakt, want niet onze mening hierover, maar ons geloof in de voor ons gestorven en opgewekte Jezus Christus bepaalt waar we de eeuwigheid zullen doorbrengen. Ook onder de gecremeerden zijn ware christenen aan te wijzen die verlangden bij Christus te zijn. Men kan zich uit onwetendheid of te goeder trouw laten cremeren. Crematie is nergens in de Bijbel verboden, maar dat betekent niet automatisch dat het daardoor gesanctioneerd zou zijn. Jezus’ opdracht ”Laat de doden de doden begraven” (en niet cremeren) lijkt op een gebod, is in elk geval een geaccepteerde gewoonte119, maar is hier een oproep om de Here Jezus nu te volgen in plaats van maanden rouw te bedrijven. De christelijke zede is niet hetzelfde als het goddelijke gebod, maar een goede christelijke zede verdient verdedigd en nagevolgd te worden.120 Verzet tegen crematie of wat voor nieuwe vorm van lijkbezorging ook, komt niet voort uit conservatisme, maar uit een door God Zelf gesanctioneerde gewoonte. Hoewel onze ziel en zaligheid niet afhangen van hoe ons lichaam uiteindelijk verteert, mag dit ons niet onverschillig laten.
“Het bijwonen van een crematieplechtigheid kan niet als ongeoorloofd aangemerkt worden, maar moet praktisch op één lijn gesteld worden met het bijwonen van een begrafenis van een ongelovige.”, zo stelt ds Lok.121 Het als predikant een crematie leiden mag niet bij voorbaat uitgesloten worden, indien er getuigd mag worden dat begraven in soberheid in de lijn van de Bijbel ligt. Voor de verkondiging van het evangelie van genade mag geen plaats uitgesloten te worden. De Generale Synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland achtte in 1961 “geen redenen aanwezig waarom een kerkenraad zich niet bij een lijkbezorging door middel van crematie zou doen vertegenwoordigen, omdat de wijze van dodenbezorging de kerk niet van haar roeping kan ontslaan het evangelische getuigenis van het eeuwige leven in Jezus Christus tegenover de openbaring van de dood en vergankelijkheid te doen horen”.122 Wijlen ds. Veenendaal, predikant van de gereformeerde gemeente, meende echter dat als een kerkelijke denominatie zich tegen crematie heeft uitgesproken, het desondanks wèl bijwonen van een crematie het eigen kerkelijk standpunt ontkracht wordt. Volgens hem moeten de nabestaanden wel gecondoleerd worden en pastorale begeleiding mag de familie niet onthouden worden, maar moet de kerk een krachtig getuigenis laten horen tegen heidense gebruiken en deze niet sanctioneren door aanwezigheid en het leiden van een rouwdienst in een crematorium.123 Een bijbehorende dienst waarin bij het leven van de overledene bewust werd stilgestaan moest wel onmenselijk kort zijn. Honders spreekt zelfs over ‘de half-uur- dienstregeling van de crematorium-industrie’.124
De meningen hierover lopen dus nogal uiteen. ‘Laat iedereen zijn eigen overtuiging volgen.’ Rom. 14: 5 Dr. L.G. Wagenaar stelt ‘Begrafenis of crematie mag en kan principieel geen criterium zijn voor geloof of ongeloof. De argumenten overziende concluderen wij, dat de christelijke gewoonte van begraven een adiaphoron [sic, bedoeld is ‘adiafora’: zaken die goed noch slecht zijn] is, die door overwegingen van traditie en gevoel bepaald wordt.’125 Dat is mij echter te zwak. Vanuit Gods Woord blijkt een duidelijke voorkeur voor eervol begraven. Kiezen voor crematie is niet overduidelijk zonde, maar wel een heidens gebruik. De lijkbezorging mag geen dus hoofdzaak, maar bijzaak zijn, die ons met veranderde wetten en nieuwe technieken wel kopzorgen kan bezorgen. In Bijbelse tijden was het vanzelfsprekend dat iemand na zijn sterven werd begraven. Gods Woord blijft eeuwig hetzelfde. Volgens 1 Kor. 6: 19 en 20 dienen we God met ons levende en zelfs gestorven lichaam te verheerlijken. Voordat het onmogelijk is geworden u hierop te bezinnen of voordat anderen voor u een beslissing hierover (moeten) nemen, is het goed om zelf al overdacht te hebben wat Gods wil in deze is. Dat zou in onze laatste wilsbeschikking opgenomen kunnen worden. Veel wijsheid toegewenst in het bepalen van een verantwoord christelijk standpunt.
Geraadpleegde literatuur:
http://www.opdoorreis.nl/
Advertorial Crematie of begrafenis?, Delftse Post, 28-9-2011
Crematie in het licht van de Bijbel, J.I. van Baaren (Amsterdam: Evangelische Wereld Pers Moria, 1981)
Crematie bijbels verantwoord? J. Ph. Fijnvandraat (Apeldoorn: Medema, 1978)
Begraven of cremeren Wat zegt de Bijbel? Ger de Koning (Doorn: Het Zoeklicht, 2005)
Begrafenis of crematie, ds. R. v.d. Kooij (Joure: Spijksma, 1979)
1 Encyclopedia of Biblical end Christian Ethics van R.K. Harrison (general editor) 1987, zie ook een lijst in Rondom de dood, Dr. J. Douma, (Kampen: van den Berg, 1984) voetnoot 1, p. 139.
2 Het argument traditie werd vaak genoemd in dit artikel: Hilbert Meijer, Begraven of cremeren? Het beeld kantelt, Nederlands Dagblad 24-8-2013, pp. 10-12
3 Rondom de dood, Dr. J. Douma, (Kampen: van den Berg, 1984) p. 140
4 http://wetten.overheid.nl/BWBR0005009/geldigheidsdatum, 19-10-2011, bevat 96 artikelen. De Wet op de Lijkbezorging is niet van toepassing op de leden van het Koninklijk Huis. Dit komt onder meer tot uiting in artikel 87, lid 1. Dit heeft te maken met de mogelijke bijzetting van leden van het Huis van Oranje in de koninklijke grafkelders in de Delftse Nieuwe Kerk.
5 Uitkomst van een enquête ingevuld door bijna 100 van de 800 studenten n.a.v. het lustrumjaar CSFR met als thema ‘Een tijd om te sterven’, Refostudenten niet afwijzend over crematie, Nederlands Dagblad, 13-10-2011 Het gaat hier om antwoorden op één meerkeuzevraag met van te voren vaststaande antwoorden. De stelling was: 'Een christen laat zich begraven.' Hierop ontkennend antwoorden (wat dr. Hoek in zekere zin ook doet wanneer hij spreekt over 'christenen die zich laten cremeren') is nog niet hetzelfde als 'geen moeite met crematie' hebben. Hier een ontwikkeling in zien van afnemend Schriftgezag is wat fantastisch, aangezien juist het meest gekozen ontkennende antwoord de stelling bevat dat er 'geen expliciet Bijbels voorschrift' is voor begraven. Met nog meer recht zou je op grond van de enquête kunnen zeggen dat er sprake is van een erosie van de traditie door de verabsolutering van de Bijbel. Teus | Utrecht | 13 okt 2011 - 17:07
5a Gerard Beverdam, Kabinet: oplossen lichamen mag, Nederlands Dagblad, 18-1-2019; Hans-Lukas Zuurman, Meerling in één kist begraven mag van Kamer, Nederlands Dagblad, 8-6-2019
6 Indien men alle foetussen -in feite jonge baby’s!- die moedwillig omgebracht zijn door abortus provocatus zou willen begraven, zou er wel een reëel ruimteprobleem ontstaan...
7 Frans Tijssen, Doodgeboren kind officieel geregistreerd, Nederlands Dagblad, 20-9-2016; Registratie levenloos geborenen kan straks, Nederlands Dagblad, 19-12-2018
7a Hans-Lukas Zuurman, Geaborteerde foetus in register, Nederlands Dagblad, 20-4-2019
7b Bart Dirks, Nooit meer leven met een weggestopt kindje, De Volkskrant, 10-9-2019; Bart Dirks, Veel ouders laten levenloos geboren kind registreren, Nederlands Dagblad, 10-9-2019; www.watermethode.nl
8 Op 18 mrt. 2017 is dit in Nederland unieke zgn. Vlinderveld geopend en is een initiatief van Begraafplaats en Crematorium Almere. Begraafplaats voor onvoldragen baby’s, Nederlands Dagblad, 20-3-2017
9 Klaas Blomsma, Licht balsemen na dood is nieuwe uitvaarttrend, Metro, 7-2-2013
10 Kijk op Uitvaart, katern in Delft op Zondag, 26-4-2015
11 http://www.balsemen.com/theorie.html
12 Zie https://stichting-promise.nl/christelijke-medische-ethiek/orgaan-en-weefseltransplantatie.htm
13 Bart Dirks, Monument voor ‘gevers’ lichaam, Nederlands Dagblad, 20-9-2016
14 http://www.bodyworlds.com/nl/amsterdam/plastinatie.html; Guido Verburg, Lijken kijken is gezond, Sp!ts, 12- 1-2012, n.a.v. rondreizende tentoonstelling t/m 22-4-2012 The Story of the Heart in Expo Zuidas te Amsterdam
14a https://www.bodyworlds.nl/nl/contact/veelgestelde-vragen
14b Eymeke Verhoeven, Tentoongestelde lichamen zouden van gevangenen zijn, Nederlands Dagblad, 13-8-2018
14c https://www.tubantia.nl/enschede/ophef-over-lijkenexpositie-real-human-bodies~a5227aabe
14d Bespiegelingen- Marcel de Jong, Boycot real dead bodies, Delftse Post, 29-8-2018
15 ‘Als ik dood ben ga ik naar de universiteit’, Stephan Bol, Nederlands Dagblad, 29-9-2012, n.a.v. onderzoek over de motivatie van donoren van de antropologe Sophie Bolt. (promotie aan de Radboud
Universiteit Nijmegen)
16 Hilbrand Rozema, Archeoloog ontdekt babyskelet in doos, Nederlands Dagblad, 14-7-2016
16a Pieter Hotse Smit, Gebruik die grafsteen nog maar eens, De Volkskrant, 23-7-2018; https://greenleave.nu/duurzame-uitvaart/onderdelen-van-de-uitvaart/grafmonument/
17 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gemeenten/vraag-en-antwoord/wat-zijn-grafrechten.html
17a Nabestaanden kiezen jaren na begrafenis alsnog voor opgraven en cremeren en Dichterbij na de dood, Fabian de Bont, NRC, 23-8-2022
18 Marlies Dinjens, Natuurbegraafplaatsen nemen flink in aantal toe, Metro, 9-9-2013; Oud bos kan niet tegen natuurgraven, Nederlands Dagblad, 5-4-2018
18a www.loop-of-life.com; Martine Kamsma, De opkomst van de levende doodskist, NRC Next14-9-2020; Peter van de Stadt, Stormloop op Delftse 'levende' doodskist, Algemeen Dagblad 16-9-2020
18b Loes Witschge, Klussen aan je eigen kist, NRC Next 9-9-2020
19 http://thecreatorsproject.vice.com/nl/blog/your-decaying-corpse-could-become-a-tree
19a Roel Sikkema, Composteren van een lichaam kan in de VS en scheelt ton CO2, Nederlands Dagblad, 17-12-2019; https://www.youtube.com/watch?v=18zf-H6X-eg
20 http://www.uitvaart.nl/infotheek/begraven-cremeren-e-a/zeemansgraf Of zo’n honderd keer per jaar van een te waterlating, volgens Marjon Weijzen Te Land, ter zee of in de lucht, in het Brancheblad
Uitvaartzorg van juli 2016, p. 11
21 http://www.groeneuitvaart.nl/page_125.html
22 Douma, a.w., p. 142
23 Arnoldus van Brescia, Johannes Hus, Girolama Savonarola en Giordano Bruno kwamen door de brandstapel om het leven, evenals veel heksen.
24 ‘Het internationale vrijmetselaars congres te Napels in 1869 sprak zich uit voor de bevordering van crematie.’ J.W. de Cock, Crematie of Begrafenis, Parakleet nr. 15, zomer 1984, p. 14, Douma, a.w., p.
143; ds. T. Niemeijer, Hoe moeten christenen omgaan met crematie? Het Zoeklicht, 87e jaargang, nr. 16, p. 16
25 Ronald Koops, Verzorgen of verbranden? Visie, 17-23 mei 2003
26 Decreet De cadaverum crematione van 5 juli 1963 en de publicatie door de congregatie voor de geloofsleer ‘Instructio de cadaverum crematione' op 24 oktober 1964
27 J. van ‘t Hul, Crematie: waarom, waartoe, waarheen?, Reformatorisch Dagblad, 24-11-1995. De synode sprak toen uit dat ’zij geen redenen aanwezig acht, waarom een kerkenraad zich niet bij een lijkbezorging door middel van crematie zou doen vertegenwoordigen, omdat de wijze van dodenbezorging de kerk niet van haar roeping kan ontslaan het evangelische getuigenis van het eeuwige leven in Jezus Christus tegenover de openbaring van dood en vergankelijkheid te doen horen.’ Prof. dr. K. Runia, Begraven of cremeren, Friesch Dagblad, 4-11-1989
28 Begraven of cremeren Wat zegt de Bijbel?, Ger de Koning (Doorn: Het Zoeklicht, 2005) p. 18
29 Na de laatste adem, Visie, 5-11 nov. 2011, p. 40. ‘Landelijk wordt circa 60 % van de overledenen gecremeerd.’ Uniek in Delft en regio: Crematorium Iepenhof, Delft op Zondag, 6-11-2011, Nu wordt nog
in 40 % van de sterfgevallen gekozen voor begraven, uit: Hogere kosten graf leiden tot toename crematies, Nederlands Dagblad, 31-3-2012
29a https://lvc-online.nl/cremeren-in-nl/aantallen/
30 Bendert Zevenbergen, De markt voor cremeren floreert, Trouw, 3-5-2017
31 Bart Jungmann, Blauw-gele kist en rouwkaarten met logo voor dode Cambuur-fan, De Volkskrant, 16-11-2011
32 Carel van der Velden, Laatste rustplaats onder gras uit de Kuip, Algemeen Dagblad, 2-7-2014
33 Crematoria willen alleen nog kisten, Nieuwsblad van het Noorden 17-7-1991
33a Hester van Santen, Crematie kan nu op zonnestroom, NRC.Next, 12-12-2019
34 Uniek in Delft en regio: Crematorium Iepenhof, Delft op Zondag, 6-11-2011
34a Ingemar Vriesema en Frann de Bruin, Tsja, wat te doen met onze as? Vertrooien op zee? Een urn in? Of toch een armband?, NRC.Next, 23-11-2021
35 Oeroude urnentraditie terug van weggeweest, Nederlands Dagblad, 27-12-2011
36 Maarten Vermeulen, Memorarium in oude kerk bewaarplaats voor urnen, Nederlands Dagblad, 16-5-2013.
37 http://www.asverstrooiing.eu
38 Toename van crematies voorbij, Reformatorisch Dagblad, 14-4-1988
39 Diamantje van een kwart karaat uit as van overledene, Haagsche Courant, 8-4-2003 Zie ook: http://en.wikipedia.org/wiki/LifeGem
40 Schippers ‘As van cremeerden beter niet in tatoeages’, De Volkskrant, 1-4-2016
41 Piet Houtman, ‘Asbestemming’ belangrijker dan ritueel, Nederlands Dagblad, 30-1-2012, n.a.v. religiewetenschappelijk proefschrift van promovendus Meike Heesels aan de Radboud Universiteit
Nijmegen.
42 http://www.popsci.com/french-company-plans-make-perfume-smells-dead-relatives?dom=tw&src=soc http://www.theguardian.com/world/2015/apr/24/french-perfume-maker-bottles-scent-of-
the-dead
43 Cinovum is afgeleid van het Latijnse 'Cinis Novum', wat 'nieuwe as' betekent. Een gedenktableau van 15x20x 4 cm kost maar liefst ruim 600 euro, exclusief de lijst.
44 Vuurwerkshow met as Brit mag niet, Nederlands Dagblad, 25-1-2019
45 www.destadamersfoort.nl/lokaal/as_overledenen_samengebracht_in_beton_3450705.html#.VONTWbd0yic
46 Mirjam Roukema, Als Merlijntje niet meer leeft, Nederlands Dagblad, 31-10-2018; Marjon Snel, Een allerlaatste aai voor Joerie, Nederlands Dagblad, 14-6-2019
47 Meer crematies dan begrafenissen, Reformatorisch Dagblad 20-2-2004
48 Mat.28:57-61
49 Marc.15:46, 16:1, Gen.23, 25:7-10, 50:12-14, Hand.7:16
50 Gen.35:27-29, 49:29-33
51 1964, later in het Nederlands vertaald door Sanderijn Houtsma- van Schaik als Laatste eer naar laatste mode. Begraven op zijn Amerikaans Een sociologisch onderzoek naar het verband tussen begraven
en zaken in het huidige Amerika (Amsterdam: H.J. Paris, 1964), 296 pp.
52 http://www.groeneuitvaart.nl/page_213.html
53 Toine Heijmans, Post mortem assistance, De Volkskrant, 2-5-2017 ‘Het journalistieke onderzoeksplatform Follow The Money (FTM) berichtte over gesjoemel bij de overname van het multinationale crematorium-bedrijf Facultatieve in 2012. Volgens de FTM-publicaties werd Keizer voor een appel en een ei eigenaar van het bedrijf, waarbij hij de riante positie had om zowel als koper als verkoper op te treden.’ Inge Lengton en Bart Mos, 'Die dikke deugt niet’, De Telegraaf, 29-4-2017
‘De man die integriteit hoog in het vaandel zegt te hebben, zou zich hebben bezondigd aan ‘rücksichloze zelfverrijking’. ‘Op de vraag of er ook al wordt gesproken over de verdeling van ministersposten, antwoordde een betrokkene al volmondig ‘ja.’. “We maken Henry Keizer minister die verantwoordelijk is voor de Wet op de Lijkbezorging! Zouden Rutte en Zijlstra er morgen om kunnen lachen?”
Wouter de Winther, De crematiekoning en de beeldvorming, De Telegraaf, 2-5-2017
54 Frederike de Raat, Kies gerust voor een kist met een krasje, NRC.Next, 18 en 19-11-2017, met recensie van: Marieke Henselmans, Laat je niet kisten door de commercie, (Oss: Genoeg, 2017) http://www.genoeg.nl/boeken/financieel/mooie-uitvaart-elk-budget/
55 Begraven in een schroef, Visie, 17 t/m 23 -12-2011 Schruggs heeft patent op het ontwerp gekregen.
56 Rouwadvertentie in Trouw van 14-9-2016
57 Dr. J. Hoek, Crematie is en blijft tegen de christelijke zede, Reformatorisch Dagblad, 5-2-1982
58 Jenny van der Zijden, Vriesdrogen schoner dan begraven, uitvaarten milieukundig overwogen, De Telegraaf, 26-2-2005 Onderzoek van TU Delft H. Remmerswaal
58a G.J. Deunk e.a. Groot Gedenkboek, 2016, p. 337
59 www.rtlnieuws.nl/gezondheid/tno-rapport-geen-bezwaren-tegen-oplossen-lichaam-bij-uitvaart juni 2018
60 Mark Heijster, Resomeren. Een update. Brancheblad Uitvaartzorg 6, juli 2016 p. 15
61 Het Zwolse bedrijf OrthoMetals heeft een samenwerkingsovereenkomst met de Landelijke Vereniging van Crematoria en haalt jaarlijks 250 ton aan titanium, kobalt, aluminium, roestvrij staal en andere hoogwaardige grondstoffen uit de as van crematoria uit binnen – en buitenland. Driekwart van de inkomsten gaat naar goede doelen. Van deze grondstoffen worden geen nieuwe kunstheupen of –knieën gemaakt. Erik van der Veen, Bedrijf zamelt gebruikte kunstheupen en –knieën in, Nederlands Dagblad, 23-7-2012
62 http://www.balsemen.com/theorie.html
63 Sabrina Franken, directeur van uitvaartverzorging Yarden, Resomeren als nieuwe vorm van lijkbezorging in Nederland? Brancheblad Uitvaartzorg 6, juli 2016 p. 13
64 Dissolving bodies in a vat of chemicals and pouring the resultant liquid down the drain is not a respectful way to dispose of human remains.” So reads a letter from the Catholic Conference of Ohio to the state legislature in 2012. The previous year, the California Catholic Conference had written: “As Catholics we believe that the human body, once alive and animated by an immortal soul, possesses a moral dignity which must be honoured.” Similar letters were sent by the Church to lawmakers in New York and New Hampshire, and partly because of these interventions, alkaline hydrolysis is not currently legal in any of these states. Within the Catholic community, the ethicist Sister Renee Mirkes makes a similar point. “The flashpoint of indignity with alkaline hydrolysis - specifically, pouring the liquid remains down the drain - is found in a similar form in the seepage after burial and in cremation through rain,” she wrote in the National Bioethics Quarterly in 2008, referring to the process whereby smoke from a cremation ultimately falls back to Earth, sometimes in raindrops that are washed into drains. In her article Mirkes notes that cremation was in effect prohibited in the Catholic Church until 1963, when Pope Paul VI ruled that while burial remained the preferred method for disposing of bodies, cremation was not intrinsically evil and the faithful were free to choose it when necessity dictated. She argues that the Church’s position on cremation should apply to green cremation too, although she suggests it should be left to bishops to advise the faithful in their dioceses. http://www.bbc.co.uk/news/resources/idt- sh/dissolving_the_dead
65 Petra Noordhuis, Protestantse christenen hebben weerzin tegen resomeren, Nederlands Dagblad, 19-1-2019
66 Sarah Venema, Schone dood: lichaam oplossen of vriesdrogen, De Volkskrant, 10-8-2011; zie ook http://mens- en-samenleving.infonu.nl/diversen/56954-nieuwe-uitvaart-mogelijkheden-resomeren-en-cryomeren.html; G.J. Deunk e.a., Groot Gedenkboek, 2016; www.promessa.se
66a Maurits Chabot, Begraven of cremeren of verteren door zwammen, NRC.Next, 21-6-2019
67 Marjon Weijzen (milieuhygiënist en hoofdredacteur vakblad Het Uitvaartwezen) Begraven is niet slecht voor het milieu, Trouw 16-8-2011 Onderzoek in opdracht van uitvaartonderneming Yarden door
TNO uitgevoerd door TU Delft in 2005.
68 Haskoning onderzocht de strooivelden van de crematoria in Utrecht, Dieren, Beuningen en Leeuwarden. De resultaten van het rapport zijn op 24-9-1991 aangeboden aan P. Verkerk, hoofdinspecteur
Volksgezondheid en Milieuhygiëne van het ministerie van VROM. Crematie-as vervuilt bodem en grondwater, Reformatorisch Dagblad, 24-9-1991
69 J. van ‘t Hul, Crematie: waarom, waartoe, waarheen?, Reformatorisch Dagblad, 24-11-1995
69a Diederick Truin, Trend: groene uitvaart, Bij Monuta, najaar 2021, p. 11
70 Lev.21:1, 11, 22:4, Num.6:6
71 Rabbijn S. Ph de Vries MZN, Joodse riten en symbolen (Amsterdam: Arbeiderspers, 1968 3e druk) pp. 263- 295
72 Rabbijn H. Rodrigues Pereira in het Nieuw Israëlitisch Weekblad, citaat in het Reformatorisch Dagblad, 30-8- 1986
73 Mr. H. Loonstein, Is men verplicht de wens tot crematie uit te voeren? Nieuw Israëlitisch Weekblad, geciteerd in het Reformatorisch Dagblad van 24-9-1983
74 http://www.depers.nl/opmerkelijk/95278/Enige-crematorium-Israel-in-brand-gestoken.html, http://www.jpost.com/Israel/Article.aspx?id=79949
75 Eerste crematorium in Israël doorbreekt taboes, Sp!ts, 10-6-2005
76 Sarah Abdel-Aal, Een eeuwig graf voor moslims op Drentse bodem, NRC.Next, 5-12-2018
77 Crematie in het licht van de Bijbel, J.I. van Baaren (Amsterdam: Evangelische Wereld Pers Moria, 1981) pp. 5, 9
78 Christen en crematie Pastorale handleiding ten dienste van de geloofsbezinning op vragen rondom de crematie, Th. Delleman (’s-Gravenhage: Boekencentrum, 1977) p. 14
79 Delleman, a.w., p. 68, 69 In Hongkong duurt het zelfs jaren voor er een plaats beschikbaar is waar de urn met de as kan staan of kan worden begraven. Onverdraaglijk voor nabestaanden die het verlies figuurlijk maar ook letterlijk een plek willen geven. Om dit ruimtegebrek op te lossen heeft Japan mechanische grafkelders. Op het moment dat nabestaanden een pasje langs een laser halen, wordt binnen 60 seconden de juiste urn naar boven getransporteerd. Bij een van de tien kijkplaatsen kunnen familieleden de passende rituelen uitvoeren. Een andere populaire optie is een cruiseschip op de Zuid-Chinese zee. Dit schip ligt voor anker en biedt plaats aan tienduizenden urnen. Een nieuw stuk land daarvoor te gebruiken stuit op enorme tegenstand, want volgens de Chinese Feng Shui-leer is het zeer kwalijk wanneer doden en levenden in dezelfde omgeving verkeren. Geen plaats voor de doden, Adriënne Simons (grafisch vormgever, leeft en werkt in Hongkong), Nederlands Dagblad 13-6-2012
80 Gen. 3:19, Rom.5:12, 6:23 1Kor.15:26
81 Delleman, a.w. , pp. 21-24
82 Urnen, kleding, lijkwagens, paraplu’s, grafstenen, bloemstukken en herinneringsprentjes dragen soms de naam van de makers. De Nederlandse branchevereniging voor gecertificeerde uitvaartverzorgers (BGNU) herkent dit probleem niet, maar acht reclame belangrijk om zo het taboe rond uitvaarten te doorbreken. De grens ligt bij de uitvaart zelf. Linda Stelma, Actie tegen reclame op urnen en grafstenen, Nederlands Dagblad, 3-1-2012, www.geenreclamebijdedood.nl
83 Ruth van der Kolk, DELA neemt ongevraagd vingerafdruk overledenen, Nederlands Dagblad, 29-10-2018; 'Vingerafdruk niet van overledene', Nederlands Dagblad, 5-11-2018; https://www.dela.nl/webshop/vingerafdruksieraden/c-24?Categorie=75,76,77&Facets=Vingerafdruk,True ; https://nos.nl/artikel/2257687-radar-gesjoemel-bij-dela-met-vingerafdrukken-van-overledenen.html
84 Gereformeerde Dogmatiek, IV par. 572
84b Gineke Mons, Lichaamsdelen komen terecht in illegale circuit, Nederlands Dagblad, 3-7-2010
84c https://www.problemenmetjustitie.nl/onderwerpen/grafschennis/
85 De NBG is hier letterlijker vertaald dan de NBV.
86 2Sam.3:32, Joh.11:31, Hand.2:29
87 Mat.26:12, Marc.14:18; Marc.16:1, Joh.19:39, 40
88 Kanaän/Hethieten: Gen. 23:6, Egypte: o.a. de piramiden Ex.14:11, Num.33:4, Eze.32:18, (Job 3:22, 5:26, 17:1, 21:32, 33 ), Assur: Eze.32:22, Elam: Eze. 32:24, Mesek-Tubal: Eze.32:26, Edom: Eze. 32: 29, Sidon: Eze. 32:30 (Moab: Ruth1:17). Ook de vijand Gog moest of moet door Israël begraven worden (Eze.39:11-16).
89 Gen. 35:20 (Rachel) 35:29 (Izaäk), 50:13 (Jacob), 50:25,26 Jozef in een kist). Hand.7:16
90 Ex.13:19, Joz.24:32, Hand.7:16
91 1Kon.13:29-31, 2Sam.3:31, Luc.7:14
92 Gen.50:25, Ex.13:19, Joz.24:32, Heb.11:22, zijn vader Jacob gold hetzelfde: Gen. 47:29-31, 49:29, 50:1-14
93 Job 17:1, 14, 21:32, 33
94 Mat.17:1-13, Marc.9:2-13, Luc.9:28-36
95 Staten Vertaling: ‘weldadigheid’, Herziene Statenvertaling: ‘blijk van goedertierenheid’, NBV: ‘trouw hebt bewezen’
961Sam.31:11-13, 2Sam.21:13, 14
97 Marc.6:29, Joh.11:17, Hand.8:2
98 1Kon.13:21, 22, Ps.79:2, 3, Jer.14:16, 16:4, 6, 25:33, Eze.39:4, 17, Op.11:9
99 1Kon.14:11, 2Kon.9:10, 30-37, 2Sam.21:1-14, Jer.7:33, 8:1, 15:3, 16:4, 34:20, Eze.29:5, 32:4-6
100 Openb. 19:17-21
101 Ps.79:1-3, Jes.5:25, 14:18-20, 66:24, Jer. 36:30, Op.11:7-10
102 Gen.35:20, 2Kon.23:17
103 1Kor.15:1-4
104 Hand.13:35-37
105 Ps.34:21, Joh.19:32-37
106 Joh.5:25, 28, 29, Dan. 12:2
107 1Cor.15 (:3,4 Er is hier sprake van een tweedeling: 1. Christus is gestorven voor onze zonden, naar de Schriften 2. Christus is begraven en ten derde dage opgewekt, naar de Schriften. In deze tweedeling worden opmerkelijk ‘begraven’ en ‘opgewekt’ samengevoegd. Begraven betekent dan ook niet vernietigen, zoals bij crematie het geval is, maar zaaien met het oog op de toekomst. ds. T. Niemeijer, Hoe moeten christenen omgaan met crematie? Het Zoeklicht, 87e jaargang, nr. 16, 6-8-2011, p. 17)
108 Dichter Lucanus uit ’Op Dood en Leven', deel 3 crematie, Onder redactie van A. Blijlevens, W. Boelens, G. Lukken (Hilversum: Gooi & Sticht, 1990) p. 68
109 De Nieuwe Katechismus Geloofsverkondiging voor volwassenen, samengesteld in opdracht van de bisschoppen van Nederland (Hilversum-Antwerpen: Paul Brand; ’s-Hertogenbosch: L.C.G. Malmberg; Roermond-Maaseik: J.J. Romen & Zonen, 1966), pp. 555, 561
110 Mat.27:52, Joh.5:28
111 1Kor.3:16, 17, 1Kor.6:13-15, 19, 20
112 Gen.19:24, 25, 38:24, Lev. 20:14, 21:9, Num.16:35, Richt.14:15, 15:6, Joz.7:15, 25, 2Sam.23:7, 2Kon.1:10- 14, 23:16-19, Jes.33:12, Jer.29:22 (levend roosteren?), Eze.16:19-21,38:22, 39:6, Dan.3, Hos.8:14, Amos 1:4- 14, 2:1-5, 7:4, Mat.13:40, 2Pet.2:6 (Gen.19:4-25, Deut.29:23, Jud. 7), Op.18:8.
113 Lev.18:21, 20:1-5, Deut,12:31, 18:10-13, 2Kon.16:3, 17:17, 31, 21:6, 23:10, 1Kron10:13, 2Kron.28:3, 33:6, Jer.7:31, 19:5, 32:35, Eze.16:21, 20:26, 31, 23:37.
114 Pieter W. van der Horst, Het Joodse koninkrijk van Himyar en de christelijke martelaars van Nadjran, Joden en christenen in Arabië in de zesde eeuw (Amsterdam: Athenaeum Polak & van Gennep, 2015), p. 51
115 Elie Wiesel, Nacht (Amsterdam: Meulenhof, 15e druk 2016), p 8.
116 Douma, a.w., p.159
117 Marcus Minuscius Felix, De opstanding des vleses en het Nieuwe testament bij Tertullianus, p. 367, verschenen in Nederlands Theologisch Tijdschrift, aug. 1955, citaat in Delleman, a.w., p. 27
118 Gen.2:7, 3:19, 18:27, Job 39:19
119 Mat.8:22, Luc. 9:60
120 Douma, a.w., p. 160
121 Ds. P. Lok, Graf of oven? (Groningen: de Vuurbaak, zj (niet voor 1972)) p. 58
122 Delleman, a.w., p. 13
123 Crematie mogen wij er naar toe?, ds. J. Veenendaal (Rotterdam: stichting Lectori Salutem, 1993) Lectori Salutem nr. 29, pp. 16-18
124 Op Dood en Leven deel 3 crematie, Onder redactie van A. Blijlevens, W. Boelens, G. Lukken (Hilversum: Gooi & Sticht, 1990) p. 81
125 Dr. L.G. Wagenaar, De kerkelijke begrafenis (’s Gravenhage: Boekencentrum, 1964) p. 25
Niets uit dit artikel mag worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de stichting en de auteur/vertaler worden overgenomen, gekopieerd of gebruikt worden. Uiteraard mag volgens de gangbare regels van bronvermelding er wel naar verwezen worden in andere publicaties. Neem bij twijfel eerst contact met ons op via het contactformulier.