De waanzin van oorlog

De waanzin van oorlog

Door Piet Guijt
                                                          
 
Inhoudsopgave
1. Inleiding
2. Oorlog een grote vorm van ruzie of haat
3. Dwang
4. Type oorlogsvoering
5. Verwoesting
6. Angst en verdriet
7. Kosten
8. Ethiek en economie
9. Is er ook een gerechtvaardigde oorlog?
10. Tot slot  
Bronnen
 
1. Inleiding
Ieder weldenkend mens weet dat oorlog (een gewapende strijd tussen volkeren of staten) om diverse redenen waanzin(nig) is. De paus, die eind januari 2022 al had opgeroepen tot een wereldwijd gebed voor de vrede, zei in een video op Aswoensdag: “Oorlog is waanzin” (5). Deze keer zijn we het van harte met hem eens. Oorlog gaat in tegen de menselijkheid. Oorlog is ‘achterlijk’ en zou in een geciviliseerde samenleving niet meer mogen plaatsvinden. Bepaalde leiders hebben kennelijk niets geleerd of willen niets leren van de gruweldaden uit het verleden.
Maar hoe komt het dan dat het toch gebeurt? Elke oorlog heeft zijn eigen bepaalde aanleiding of oorzaak. Er zijn vele, vele boeken over (het ontstaan van) oorlogen verschenen, bijvoorbeeld Waar de waanzin begon. De Frans-Duitse oorlog 1870—1871’ (G.J.I. Klokhuis), ‘Totale waanzin’ (Janine di Giovanni), ‘Het monster van de oorlog’ (Rob Kammelar, Jacques Sicking & Menno Wielinga).
Als we kijken naar de huidige oorlog in Oekraïne, dan zien we hoe een Russische dictator probeert zijn grootheidswaanzinnige droom waar te maken. Dat doet hij door Oekraïne, dat op democratische wijze een niet-Russisch gezinde leider heeft gekozen, weer onder zijn invloed en macht te krijgen. Met geraffineerde leugens, halve waarheden en retoriek (propaganda) wil hij de oorlog ‘legitimeren’ en bedriegt en misleidt hij zijn eigen landgenoten. Hij deinst er zelfs niet voor terug om over vele lijken te gaan. Het is demonisch wat deze man in gedachten heeft. En dat wordt nota bene bij monde van de patriarch Kirill ook nog door de zgn. Russisch-Orthodoxe Kerk verdedigd. 
 
Ook al heeft elke oorlog zijn eigen specifieke aanleiding of oorzaak, er zijn enkele algemene factoren die vrijwel universeel gelden. Deze zullen we eerst kort benoemen en daarna zullen we aangeven waarom oorlog zo waanzinnig is.
 
2. Oorlog een grote vorm van ruzie of haat
Tussen mensen kunnen verschillen van mening bestaan die kunnen overgaan in conflicten als men zijn eigen zin wil doordrijven. Enkele voorbeelden van klein naar groot: jonge kinderen in een huisgezin ruziën over speelgoed, buren ruziën over geluidsoverlast of over de vraag van wie een stuk grond is, landen ruziën over de vraag van wie een bepaald grensgebied is, of zijn er conflicten tussen bevolkingsgroepen binnen een land (burgeroorlog).  
 
Soms is er sprake van geweld, bijv. in het voetbalstadion als hooligans vuurwerk op het veld gooien, er rellen ontstaan en vechtpartijen tussen supporters onderling, en de ME moet ingrijpen. Of baldadige jongeren zoeken ruzie met de politie. Sommigen gaan vanwege woede over bijv. de avondklok de straat op, richten vernielingen aan en er ontstaan gevechten met de politie en ME. Ook in het uitgaansleven kan er ineens ruzie over iets ontstaan wat kan ontaarden in een handgemeen waarbij messen of ander wapens worden gebruikt en er gewonden, soms zelfs doden vallen.
 
Niet vergeten mag worden dat er in verschillende landen helaas veel geweld gepleegd wordt door extremistische moslimgroepen zoals bijv. Boko Haram en de Faluni-herders in Nigeria, ISIS in Syrië en Al Shahab in Somalië. Met name christenen worden door deze extremisten aangevallen en gedood. Hierbij gaat het niet zozeer om ruzie maar om een zgn. heilige oorlog (jihad) en blinde haat tegenover het christelijk geloof. Helaas hebben ook christenen geweld gebruikt, denk onder andere aan de Kruistochten.
 
3. Dwang
Maar als het gaat om oorlog tussen landen waarbij leiders die de macht hebben bepaalde beslissingen nemen, dan worden mensen erbij betrokken die op zich er niets mee te maken (zouden willen) hebben. Men wordt gedwongen om ook mee te vechten in een leger. We zagen dat al tijdens de eerste en tweede wereldoorlog, en we zien het nu bijvoorbeeld in Rusland. Als men tegensputtert en dus weigert, dan gaat men de gevangenis in. Terwijl andere gevangenen juist worden ‘vrijgelaten’, op voorwaarde dat ze vóór Rusland gaan vechten tegen de Oekraïne. Veel ongetrainde misdadigers blijken daar gemakkelijk kanonnenvoer te zijn.  
 
De waanzin zit ook in het gegeven dat vele soldaten niet eens willen vechten maar door de legerleiding worden gedwongen om te vechten. De generaals op hun beurt voelen zich en/of worden door de leiders van het regime gedwongen om te vechten. Zelfs komt het voor dat soldaten die in de voorste linies vechten, weten dat als ze zich terug zouden willen trekken, ze door legereenheden in de meer naar achteren gelegen linies worden neergeschoten. Ze zitten dan letterlijk tussen twee vuren in. Afschuwelijk! De absurditeit van oorlog blijkt uit het verhaal over de eerste wereldoorlog dat soldaten die in de loopgraven waren, op Kerstavond uit de loopgraven kwamen om met elkaar Kerst te vieren en liederen te zingen en daarna weer de zinloze oorlog moesten voeren. 
 
Men zit gevangen in een systeem waar ieder bang is voor meerderen die weer bang zijn voor hún meerderen. Zo zit men opgesloten in een soort macht-pyramide. Dat zagen we jaren geleden ook in het Roemenië van dictator Ceauçescu. Het machtssysteem werd uiteindelijk doorbroken door de morele moed van een dominee. In december 1989 brak er een grote opstand uit in Timișoara, aangevoerd door de held dominee László Tőkés, die behoorde tot de Hongaarse minderheid in Roemenië. 
 
Maar de essentie van de waanzin zit in de geest van de leiders achter een oorlog, bijv. een gewetenloze dictator die veel macht heeft en alleen maar aan eigen eer en roem denkt. Zo iemand denkt alleen maar aan zichzelf en gaat over lijken om zijn doel te bereiken (zijn zin te krijgen). Vaak zijn dit leiders die ook niet bereid zijn hun fouten toe te geven (want dat zou een ontstellend gezichtsverlies betekenen, het gaat immers om eigen eer en trots). Eerder nog komen ze met nog meer draconische maatregelen om alsnog hun wil op te leggen. Dictators kunnen overigens slechts functioneren met behulp van veel vriendjes, die allerlei beloningen kunnen verwachten.  
 
4. Type oorlogsvoering
Oorlog voeren ging vroeger heel wat anders dan tegenwoordig. Vroeger waren er vaak gevechten van man tot man. Wat mij bij het zien van afbeeldingen ervan zo schokt, is dat het zo intens in strijd is met Gods bedoeling met de mensheid. Men slaat elkaar dood (dat begon al in Gen. 4: 8) of men verwondt/verminkt elkaar, terwijl het Gods bedoeling is dat mensen elkaar lief zouden hebben, in harmonie en vrede met elkaar zouden leven en gelukkig zijn. Een paradijs op aarde, met aan niets gebrek. Geen angst, honger en verdriet.
 
Tegenwoordig heeft men ‘dankzij’ vele uitvindingen en de ontwikkeling van de techniek de beschikking over veel zwaarder en destructiever oorlogstuig, en kan men met tanks, vliegtuigen, raketten en artillerie etc. vanaf grote afstand elkaar bestoken, soms zonder elkaar te zien. Zelfs wordt gebruik gemaakt van drones, die via GPS gestuurd worden naar een bepaald doel en daar hun destructief ‘werk’ kunnen verrichten. Verder zijn er zgn. killer robots. Dat zijn autonome wapensystemen die een doelwit kunnen selecteren en aanvallen zonder menselijke controle. Dit betekent dat het wapensysteem dodelijk geweld kan gebruiken zonder directe instructies van een mens. Dit kan worden geïntegreerd in allerlei andere wapensystemen, zoals een tank, een gevechtsvliegtuig of een oorlogsschip. Dit is een zorgwekkende ontwikkeling, want de beslissingsbevoegdheid moet altijd bij mensen blijven liggen.
 
Naast de conventionele wapens zijn er nog de biologische en chemische oorlogsmiddelen, en ook de atoombom (ABC-wapens). 
 
5. Verwoesting
De verwoestende en desastreuze gevolgen van oorlog zijn onbeschrijfelijk. Denk allereerst aan de doden en gewonden aan het front, in vaak erbarmelijke omstandigheden. Terwijl de netjes in het pak gestoken opdrachtgevers veilig en warm, hoog en droog in hun paleis of ministerie zitten en geen besef (willen) hebben van wat de gevolgen zijn van hun opdrachten. Je leest regelmatig over bijvoorbeeld duizenden doden en gewonden, en je beseft bij het lezen van zo’n getal nauwelijks de werkelijke omvang van het leed. Maar als je even een concrete situatie van slechts één persoon voor ogen neemt, bijv. een soldaat die een arm of been moet missen of anderszins zwaargewond is geraakt, en ook aan de bloederige situatie voordat iemand naar een hospitaal kan worden vervoerd, dan is één gewonde al te veel. Als je een foto ziet van een dode soldaat (of het nu een Rus of een Oekraïner is) dan kan je bedenken dat die man door het thuisfront (ouders, kinderen, broers en zussen, familie) voor altijd gemist zal worden. En denk ook aan de ontberingen in de koude en soms natte en zelfs blubberige loopgaven. Wat een drama en waanzin!
 
Dan zijn er nog de materiële schaden aan gebouwen zoals huizen, scholen, kerken, ziekenhuizen, fabrieken, kantoren, en openbare nutsinstallaties voor licht, warmte en energie, etc. In kranten, tijdschriften, op het internet en op tv zien we (vrijwel) dagelijks foto’s van de gevolgen van bombardementen en raketbeschietingen.
 
Maar niet alleen moet worden gedacht aan de schade aan gebouwen, wegen, installaties, maar ook aan de inboedels in de huizen. Stelt u zich een woning of flatwoning voor. De bewoners waren in de schuilkelder, maar van het huis en de inboedel is na bijv. een raketinslag en/of brand niets meer over. Moet u zich dat eens indenken. Niet alleen allerlei meubels, apparaten, computers, maar ook dierbare foto’s en herinneringen zijn vernietigd. Wat een bijna onvoorstelbaar en ondragelijk gemis en verdriet, vaak met traumatische gevolgen! En het gaat niet om één woning, maar om honderden en zelfs duizenden woningen! Dat is qua verlies en leed niet of nauwelijks te bevatten! En waar moeten de bewoners die hun huis kwijt zijn naar toe? Allerlei sociale contacten en verbanden zijn ineens verbroken. 
 
Wanneer nutsinstellingen zijn beschadigd of verwoest (soms zelfs doelbewust om een tegenpartij op de knieën te krijgen), dan is er ook gebrek aan water, warmte, licht, elektriciteit. Dat is met name in de strenge winter een zeer groot probleem.
Doordat soms ook land- en tuinbouwgronden gebombardeerd zijn en soms ook fabrieken die voedsel produceren zijn beschadigd of verwoest, stagneert de voedselproductie en wordt hongergeleden, zoals ons land de hongerwinter van 1944/1945 heeft meegemaakt. Door het leggen van mijnenvelden worden gebieden ontoegankelijk gemaakt. Ook mag het nadelige effect van oorlogvoering op het milieu niet worden onderschat. Men denke alleen maar aan het risico dat een kerncentrale door oorlogshandelingen wordt beschadigd.
 
6. Angst en verdriet (10)
Oorlog veroorzaakt angst. Alleen al de angst die men doormaakt, omdat men niet weet wanneer er weer een bom of raket inslaat. Daarnaast is er heel veel verdriet en wanhoop bij nabestaanden vanwege het gemis van hen die zijn omgekomen. En wat een pijn bij hen die gewond zijn en zelfs levenslang gehandicapt zullen blijven, of de trauma’s van mensen die martelingen hebben doorgemaakt. Vaak is in oorlogssituaties ook sprake van verkrachting van vrouwen. Kinderen raken getraumatiseerd door wat ze meemaken (bijv. als gevolg van oorlog zoals in de Oekraïne en in de burgeroorlog in Jemen die sinds 2014 het leven van meer dan 150.000 volwassenen heeft geëist en waardoor meer dan 11.000 kinderen gedood zijn of verminkt geraakt, en volgens UNICEF ruim 2,2 miljoen kinderen ernstig ondervoed zijn) (2). Door een oorlog komt het slechtste uit de mens tevoorschijn (8), terwijl God bedoeld heeft en nog steeds bedoelt dat wij beelddragers van onze hemelse Vader zullen zijn, dus vol liefde voor onze naaste. Als wij oorlog en de gevolgen ervan al zo verschrikkelijk vinden, hoe erg zal onze heilige en liefdevolle hemelse Vader het vinden? Zijn hart huilt om de ellende en het onrecht.  
 
7. Kosten
Hierboven is al gewezen op het aantal doden (9) en gewonden als gevolg van oorlog. Daarbij moet worden bedacht wat het kost om hen te begraven of te verplegen en te verzorgen.
 
Oorlog voeren kost ontzettend veel geld wat veel beter besteed had kunnen worden. Wereldwijd wordt veel meer geld geïnvesteerd in defensie ($1100 miljard voor alleen al de 5 landen met de grootste defensie-uitgaven) (3) dan wordt besteed aan ontwikkelingshulp (ca. € 130 miljard) (6,7).
 
De oorlog in Oekraïne kost Rusland tot nu toe (eind november 2022) naar schatting ongeveer 82 miljard dollar (raketten, artilleriegranaten, munitie, brandstof, verliezen van vliegtuigen en tanks, soldij, smartengeld voor gesneuvelde en gewonde soldaten) hetgeen een kwart is van het jaarlijkse budget van Rusland. Inmiddels heeft Rusland de oorlogsproductie verhoogd, en besteedt tot de helft van de staatsbegroting aan het leger en de oorlog (1).
 
Behalve het budget voor het reguliere leger zullen in geval van oorlog ook reservisten worden opgeroepen. Dat betekent extra kosten voor o.a. het levensonderhoud en de huisvesting van deze soldaten. En bovendien betekent het een aanslag op de economie want vele arbeidsplaatsen zullen niet meer worden ingevuld, immers de arbeiders zijn nu gedegradeerd tot ‘milítairen (kanonnenvoer).
 
Door sancties en boycotten van andere landen zullen inkomsten drastisch verminderen en zullen vele artikelen en diensten niet of minder beschikbaar zijn. Het nationaal product zal verminderen. 
 
Tot slot moet nog worden bedacht dat heel veel geld nodig zal zijn voor het herstel van gebouwen en infrastructuur die in de oorlog vernietigd of beschadigd zijn. 
 
De kosten van oorlog zijn dus zeer hoog, en de vraag kan worden gesteld of dan alle uitgaven voor defensie ten onrechte zijn. Nee, want een land mag zich toch verdedigen tegen agressors. We komen in paragraaf 9 hierop terug.
 
8. Ethiek en economie
Bij geld en kosten denkt men al snel aan economie (huishoudkunde), de wetenschap die de mens bestudeert in zijn streven zijn behoeften te bevredigen met schaarse alternatief aanwendbare middelen en zich bezighoudt met de keuzes die mensen maken bij de productie, distributie en consumptie van goederen en diensten. Het gaat om het verkrijgen van een zo groot mogelijk nut. Dat blijkt bij oorlog zeer negatief te zijn, zeker als men economie in ruime zin opvat. Immers, in de jaren zestig van de vorige eeuw kwamen de welvaartseconomie en welzijnseconomie op. Men keek niet meer alleen naar de nutmaximalisatie van afzonderlijke individuen, maar ook van de nutmaximalisatie van een gehele samenleving. Daarbij was de inkomensverdeling een belangrijk thema. En men keek niet alleen naar door mensen geproduceerde goederen en diensten, maar er kwam ook aandacht voor het milieu en de natuur. Immers ook het milieu en de natuur zijn ‘goederen’ die behoeftebevrediging kunnen opleveren en in die zin ‘economische’ goederen zijn met een bepaald nut voor mensen. Milieuverontreiniging (lawaai, stank, bodem-, water- en luchtvervuiling) is een negatief ‘product’. Bedacht moet worden dat het van invloed is op de gezondheid van mens en dier, maar ook dat het productievermogen van de natuur in gevaar kan worden gebracht. Meer en meer won de gedachte veld dat ook het milieu een schaarste-factor is geworden, niet alleen als een productiefactor, maar ook als consumptiefactor. Als de productie van bepaalde goederen zoveel nadelige milieueffecten met zich meebrengt, dat per saldo een negatief resultaat optreedt, dan kan men de productie beter staken. Dus door minder productie zou de welvaart juist kunnen worden vergroot. Economie en milieu vormen dus geen tegenstelling maar dragen beide bij aan onze behoeftebevrediging (welvaart).
 
Een volgende ontwikkeling was de opkomst van de welzijnseconomie. De vraag is welk welzijn men ervaart door het beschikbare aanbod van goederen en diensten, ook bijv. vrije tijd, want ook immateriële goederen (diensten) zijn van groot belang. Ook vrede, dus de afwezigheid van oorlog, is een groot goed. Denk aan de al genoemde angst als gevolg van oorlog(sdreiging). Verlammende angst is een zeer negatieve gevoelssituatie in de geest, en volkomen anders dat de uiterlijke en innerlijke vrede van het Koninkrijk van God. Dat geldt ook voor verdriet dat in vele gradaties kan voorkomen. Je kan een geliefde verliezen, maar ook goederen. Ook al moeten we niet aan het aardse gehecht zijn en moet onze relatie met de Heer de grootste prioriteit hebben, het is toch Gods bedoeling dat wij ook van het aardse leven met grote blijdschap mogen genieten
 
De ethiek van het Koninkrijk van God zoals Jezus ons leerde, kan dus ook in economische termen begrepen worden. Het economisch handelen van de mens is geheel te koppelen is aan de ethiek van Gods Woord. Wat is nuttig, goed en rechtvaardig? Dat de mens tot zijn door God bedoelde recht en bestemming komt. De gevolgen van een oorlog zijn niet dus alleen in economische zin een ramp, maar ook in ethische en religieuze zin. 
 
9. Is er ook een gerechtvaardigde oorlog?
Oorlog is verschrikkelijk, vooral ook als het veroorzaakt is door de machtswellust van een gewetenloze tiran, die zijn zin wil doordrukken, hoeveel mensenlevens en leed het ook kost. Toch kan een oorlog of strijd soms nodig en onvermijdelijk zijn, dus in zekere zin ‘gerechtvaardigd’, bijv. om een volk of een groep mensen te verlossen van een tiran. Of dat een land een bezetter wil terugdrijven, denk bijv. aan het tegenoffensief door de geallieerden bij Normandië (D-day). Immers een land mag zichzelf toch verdedigen! Ook al zal die oorlog veel levens kosten, zelfs van onschuldige mensen, het gerechtvaardigde doel van de strijd is het verkrijgen van vrijheid of recht, en is men zeer gemotiveerd. Uiteraard is gebed van ons als christenen tijdens die oorlog van belang. We kunnen bidden om bescherming en moed van ‘onze’ soldaten en om successen op het slagveld, en bidden dat degenen die ervoor verantwoordelijk waren dat zij ons land binnenvielen, tot besef zullen komen dat ze moeten terugtrekken. 
 
Los van fysieke oorlog, ook in geestelijke zin hebben wij als christenen een ‘oorlog’, een strijd te voeren. Een strijd niet tegen vlees en bloed, dus niet tegen mensen, maar tegen de boze geesten in de hemelse gewesten. Dat is de geestelijke oorlogsvoering waarover o.a. Ef. 6 spreekt. “Want wij hebben niet te worstelen tegen bloed en vlees, maar tegen de overheden, tegen de machten, tegen de wereldbeheersers dezer duisternis, tegen de boze geesten in de hemelse gewesten” (Ef. 6:12). Deze geestelijke strijd als zodanig kost geen fysieke mensenlevens. Maar wel is het mogelijk dat mensen die het niet eens zijn met het christelijk geloof, christenen gaan haten en vervolgen of zelfs doden. In het laatste Bijbelboek Openbaring wordt veel over oorlog gesproken, bijv. “En er kwam oorlog in de hemel; Michael en zijn engelen hadden oorlog te voeren tegen de draak; ook de draak en zijn engelen voerden oorlog” (Opb. 12: 7). “Maar het Lam zal hem (het beest) overwinnen (want Hij is de Here der heren en de Koning der koningen) en zij, die met Hem zijn, de geroepenen en uitverkorenen en gelovigen” (Opb. 17: 14). 
 
De grootste strijd werd al gestreden door Jezus, toen Hij aan het kruis van Golgotha de duivel en dienst demonen overwon, en door de kracht van de Heilige Geest opstond uit de dood. Uiteindelijk zullen de in Openbaring genoemde overwinningen leiden tot de realisatie (hoe dat precies zal gaan, weten we niet) van het eeuwige Koninkrijk van God waarin geen oorlog meer zal zijn maar eeuwigdurende vrede (shalom) in alle opzichten.   
 
10. Tot slot  
Oorlog is een onvoorstelbaar grote waanzin. Een uitvinding van de duivel. Het is niet te bevatten wat het aan verdriet, ellende en verwoesting met zich mee heeft gebracht en meebrengt. Helaas heeft de mensheid niet veel geleerd en blijven er conflicten die leiden tot oorlog en zijn er dictators die oorlog willen voeren. Degenen die het op hun geweten hebben, zullen uiteindelijk een rechtvaardige straf niet kunnen ontlopen, tenzij zij hun zonden belijden en Jezus Christus als hun Verlosser aanvaarden. 
 
Maar wat een troost voor ons als volgelingen van Jezus Christus de Vredevorst (Jes. 9: 6), dat wij mogen weten dat er een einde zal komen aan alle ellende en oorlog: “En Hij zal richten tussen volk en volk en rechtspreken over machtige natiën. Dan zullen zij hun zwaarden tot ploegscharen omsmeden en hun speren tot snoeimessen; geen volk zal tegen een ander volk het zwaard opheffen, en zij zullen de oorlog niet meer leren” (Jes. 2: 4). “Zalig zijn de vredestichters” (Matt. 5: 9). God zal alle tranen afwissen (Opb. 7: 17; 21: 4). Zij, die Gods genade hebben aanvaard en Zijn liefde hebben leren kennen en de weg van heiliging (hebben) willen volgen door de kracht van de inwonende Heilige Geest, mogen uitzien naar Gods eeuwige Koninkrijk van gerechtigheid en vrede. 
 

 
 
Van de redactie: voor meer over de relatie tussen geweld, oorlog alsmede de oorlogen van het Oude Testament, zie het artikel: ‘God van liefde en geweld?’ van Willem Jan Pijnacker Hordijk op deze site.
 

​
 
Bronnen
1. Jan van Benthem, Partners in het kwaad. Bron: Nederlands Dagblad van 13 december 2022
2. Alien Boele, Hongerdood dreigt voor kinderen in Jemen. Bron: Nederlands Dagblad van 13 december 2022
3. Laurens Bouckaert, Visueel: 5 wereldmachten geven dit jaar meer dan 1 biljoen dollar uit aan defensie. Business AM. Bron: Visueel: 5 wereldmachten geven dit jaar meer dan 1 biljoen dollar uit aan defensie - Business AM
4. Defensie-uitgaven wereldwijd gestegen. Bron: Defensie-uitgaven wereldwijd gestegen | 04 | Defensiekrant
5. Paus Franciscus: ‘Oorlog is waanzin. Stop alsjeblieft! Bron: Nederlands Dagblad van 6 maart 2022
6. Nu.nl, Uitgaven aan ontwikkelingshulp vorig jaar gestegen. Bron: Uitgaven aan ontwikkelingshulp vorig jaar gestegen. Economie. Nu.nl
7. ONE.org, Wereldwijd budget voor ontwikkelingssamenwerking op recordhoogte – maar ’s werelds armsten ontvangen minder. Bron: https://www.one.org/nl/press/datarapport2017
8. Reuters, Het Nigeriaanse leger heeft duizenden kinderen vermoord in oorlog tegen Boko Haram. Bron: Bron: Het Nigeriaanse leger heeft duizenden kinderen vermoord in oorlog tegen Boko Haram (msn.com)
9.Top 10 Meest Gruwelijke Oorlogen. Bron:  Top 10 Meest Gruwelijke Oorlogen - Alletop10lijstjes
10. Joël Voordewind bezocht oorlogsslachtoffers Oekraïne: "Ik begrijp dat mensen bidden om de dood van hun vijand". Bron: Joël Voordewind bezocht oorlogsslachtoffers Oekraïne - cvandaag.nl11. Willem Jan Pijnacker Hordijk, God van liefde én van geweld? Promise Magazine, oktober 2019
11. Willem Jan Pijnacker Hordijk, 'God van liefde en geweld?' Promise Magazine, oktober 2019.
12. M.R. van den Berg, Bijbel en oorlog (Den Haag, Voorhoeve), 1981
13. J.N. Sevenster, Bijbel en bewapening (Den Haag, Boekencentrum), 1980


​